“Қўзилар сукунати”, “Шиндлер рўйхати” ва “Ёмғир одам”: қачонлардир “Оскар”га муносиб кўрилган энг эсда қоларли 10 та фильм

Кассада миллионлаб ва миллиардлаб пул йиғган фильмлар ҳам танқидчилар ва киноакадемикларга ҳар доим ҳам ёқавермайди. Аммо баъзида истиснолар мавжуд — шундай фильмлар ҳақида маълумот берамиз.

“Какку уяси узра парвоз”, 1975

Чикаго кинофестивалида Кен Кесининг шу номли романи асосида режиссёр Милош Форман томонидан суратга олинган “Какку уяси узра парвоз” драмаси премераси бўлади. Ҳозиргача мухлислар қайси бири яхшироқ: фильмми ёки китобми, мавзусида баҳслашади. Балки айнан шу кучли тандем, шунингдек, Жек Николсон, Луиза Флетчер, Уилл Семпсон ва бошқа актёрлар ижроси фильмнинг жаҳон киноси тарихидаги энг нуфузли бешта номинацияда “Оскар”ни қўлга киритган иккинчи фильмга айланишига имкон бергандир. У энг яхши фильм, энг яхши режиссёр, энг яхши сценарий, энг яхши актёр ва энг яхши актриса учун ҳайкалчаларни қўлга киритган. Аввал фақат 1934 йилда суратга олинган “Бир кечада содир бўлган” фильми бундай ғалабага эришганди.

Кен Кеси романининг кино ишлаб чиқариш ҳуқуқи эгаси Кирк Дуглас узоқ вақт давомида кинокомпанияларнинг қўллаб-қувватловига эга бўлолмайди. Кирк фильм ҳуқуқларини сотмоқчи бўлганида, унинг ўғли Майкл ҳуқуқларни сўраб олади. У лойиҳага қизиққан мустақил ишлаб чиқариш компанияси вакилини топади. Картина воқеалари содир бўлган муҳит ишонарли чиқиши учун драма Орегон штати касалхонасининг руҳий касаллар бўлимида суратга олинган. Фильм АҚШ прокатида 100 миллион доллардан ортиқ даромад келтиради. Танқидчилар “Какку уяси узра парвоз” фильмини “70 йиллардаги Америка киносининг янги тўлқини” сифатида тан олади.

“Ёмғир одам”, 1988

Ушбу ажойиб ҳикоянинг қаҳрамони ҳақиқий прототипга эга: Америкалик Ким Пик. Туғилгандан сўнг Кимга аутизм ташхиси қўйилади, кейинчалик у савант синдромига айланади. Болалигидан у ажойиб ақлий қобилиятларни намоён этади: 16 ойлигида у ўқийди, 7 ёшида Муқаддас Китобни ёддан билади, 14 ёшида мактаб ўқув дастурини ўзлаштиради. Аммо унга мактаб маълумоти тўғрисидаги гувоҳнома фақат 34 ёшида берилган. 1984 йилда Пик Руҳий касалликларга чалинган одамлар уюшмасининг миллий конференциясида қатнашади, у ерда ёзувчи Берри Морроу уни кўриб қолади. Кимнинг қобилиятлари Беррини ҳайратда қолдиради. Бир ойдан кўпроқ вақт ичида у афсонавий фильм сценарийсини яратди.

1988 йилда режиссёр Берри Левинсон томонидан суратга олинган “Ёмғир одам” фильми тўртта “Оскар” мукофотини қўлга киритади. Берри Морроу “Оскар”ини Ким Пикка топширади. Раймонднинг прототипи бу билан фахрланарди ва кўпинча ҳайкалчани ўзи билан олиб юрарди.

“Руҳ”, 1990

Режиссёри Жерри Сукер бўлган лирик, мистик ва доимий томошабинлар учун мўлжалланган “Руҳ” фильми 1990 йилда чиқарилган. Томошабинларни бош қаҳрамонлар Сем ва Моллини ўйнаган Патрик Суэйзи ва Деми Мур дуэти ҳайратга солади.

Бироқ фильмга бунинг учун “Оскар” берилмаган. Мукофот учун бешта номинация орасидан “Руҳ” картинаси Вупи Голдберг томонидан ажойиб ижро этилган энг яхши иккинчи пландаги актриса ва энг яхши оригинал сценарий учун “Оскар”га сазовор бўлади. “Руҳ” фильми 1990 йилнинг энг кўп даромад келтирган фильми бўлиб, Америкада 217 миллион доллар, бошқа мамлакатларда эса 290 миллион доллар тўплаган.

“Қўзилар сукунати”, 1991

Америкалик ёзувчи Томас Харриснинг шу номли романи асосида суратга олинган фильм ёзувчига шон-шуҳрат келтиради. “Қўзилар сукунати” фильми яратилгунга қадар Жонатан Демнинг режиссёрлиги ҳам кўпчиликка маълум эмасди.

Аслида сценарийга кўра Жуди Фостер Ганнибал Лектер образига кирган Энтони Хопкинсдан бунчалик қўрқмаслиги керак эди. Аммо актёр роли учун кўз юммайдиган судралувчининг қиёфасига тақлид қилиб, руҳий касал одамнинг қиёфасига киради. Умуман олганда, картина 20-асрнинг машҳур ва энг кўп даромад келтирган фильмларидан бирига айланди.

Ҳикояда психиатрик бемор Ганнибал Лектер ФҚБга ўзи ўлдирган аёлларнинг терисини шилиб олиш одати бўлган маняк томонидан содир этилган бир қатор қотилликларни тергов қилишда ёрдам беради. Фильм шу қадар ўзига хоски, уни маълум бир жанрга боғлаб бўлмайди: у психологик триллер, драма ва даҳшатли фильмлар чорраҳасида туради. Бу кино тарихидаги 5 та “Оскар”ни қўлга киритган учинчи ва ҳозирча охирги фильмдир.

“Шиндлер рўйхати”, 1993

Немис тадбиркори Оскар Шиндлер Холокост пайтида минглаб полшалик яҳудийларни ўлимдан қандай қутқаргани ҳақидаги фильм ҳикояси томошабин учун ҳақиқий синовдир. Лекин ҳеч бўлмаганда миллатчилик ва ақидапарастлик нимага олиб келишини эслаш учун фильмни кўриш керак.

Фильмни яратишга Шиндлер томонидан қутқарилган яҳудийлардан бири Полдек Пфефферберг туртки бўлган. Бутун дунёга унинг қутқарувчиси ҳақида гапириш истаги Полдек учун қатъий ғояга айланади.

1982 йилда Пфефферберг билан ишлаган ёзувчи ва сценарий муаллифи Томас Кенали “Шиндлер кемаси” романини чиқаради. Китобни кўриб чиққан режиссёр Стивен Спилберг сужетга қизиқиб қолади, шундан сўнг Universal Studios романга фильм ишлаш ҳуқуқини қўлга киритади. Аммо картинани суратга олиш фақат 10 йилдан кейин бошланади. Фильм шиори Талмуддан келган иқтибос бўлган: “Кимки битта ҳаётни сақлаб қолса, бутун дунёни қутқарган бўлади”.

“Узуклар ҳукмдори: Қиролнинг қайтиши”, 2003

Таъкидлаш жоизки, фильмни яратиш учун сценарий муаллифлари инглиз адабиётининг ажойиб намунасини маълум бир экран вақтига тўғри келадиган сценарий ўлчамига қисқартириб, қаттиқ меҳнат қилишлари керак эди.

Яхшилик ва ёвузлик жанги, хоббитлар, элфлар, орклар, қироллар ва маликалар — бу ажойиб актёрлар ва махсус эффектлар билан фильмда фантастика ихлосмандлари учун ҳамма нарса эди. Фильм “Оскар” мукофотлари сони бўйича яна бир рекордчига айланади (11 та ҳайкалча) ва тарихда “Титаник”дан кейин кассада 1,1 миллиард доллардан ортиқ даромад келтирган иккинчи фильм бўлади. 2017 йилда фильм АҚШ Миллий кино реестрида сақлаш учун танланган.

“Матрица”, 1999

Опа-сингил Вачовскилар томонидан 1999 йилда суратга олинган афсонавий фильм том маънода томошабинни ҳайратда қолдирди. Картина ғоясида асосий нарса, ҳатто инсониятга қарши уюштирилган машиналарнинг фитнаси эмас, балки ҳамма одамлар узоқ вақт давомида умидсиз ухлаб, ўз қуллари учун ўзига хос батарея бўлиб қолишган.

Картина файласуфлар, психологлар орасида катта резонансга сабаб бўлади, кўплаб мақолалар “Матрица”га хос бўлган маъноларни муҳокама қилишга бағишланган.

Режиссёрларнинг ҳисоб-китобларига кўра, фильмни суратга олиш учун 80 миллион доллардан кўпроқ маблағ керак бўлган, бу ўша давр учун жуда катта пул эди. Бюджетни камайтириш учун Вачовскилар суратга олишни АҚШдан Австралияга кўчиришни таклиф қилишади, у ерда ижара нархи анча арзон бўлиб, суммани 60 миллион долларга қисқартиришади. Аммо муаллифларга бор-йўғи 10 миллион доллар ажратилган, бу пулларнинг барчаси фильмнинг дастлабки саккиз дақиқасини яратишга сарфланган. Натижа студияни шу қадар ҳайратда қолдирадики, продюсерлар дарҳол лойиҳа учун керакли маблағни беришади.

Kиaну Ривз нима учун сайёрадаги энг машҳур актёрлардан бирига айланганини тушуниш учун ушбу фильмни томоша қилиш керак. Трилогиядаги биринчи фильм учун “Матрица” 4 та “Оскар”ни қўлга киритади.

“Муқаддима”, 2010

Агар ҳаётингизда ҳеч бўлмаганда бир марта ҳайратланарли даражада ёрқин, фантастик тушларни кўрган бўлсангиз, бу фильм сиз учун. У сизга тушингизда дам олишингиз мумкинлигини исботлайди. Тушунарли тушлар ва туш кўрадиганлар ҳақида ҳикоя қилувчи фильм устида ишлаш учун режиссёр Кристофер Нолан қарийб 10 йил сарфлади. Режиссёр сценарий устида ишлашни бир неча ой ичида якунлашни режалаштирганди, бироқ бу кўпроқ вақт талаб қилди.

Нолан дастлаб бундай ҳикояни фильмга мослаштириш, бундай мураккаб суратга олиш, махсус эффектлар, актёрлар, монтаж қилиш кам бюджетли бўлиши мумкин эмаслигини тушунди. Шунинг учун у бу лойиҳани ўзининг муваффақиятли “Қора рицар” фильми ниҳоясига етгачгина амалга оширишга журъат этади. У аввалданоқ Леонардо Ди Каприони Кобб роли учун тасаввур қилган.

Кристофер Нолан 2015 йилда Принстон университети талабалари билан гаплашганида унинг фильмларини тушунишга ўргатувчи асосий иборани айтади: “Одатда бундай учрашувларда битирувчиларга маслаҳат берилади: орзуйингга интил, орзу қилишдан тўхтама. Мен сизга бундай демайман, чунки мен бунга ишонмайман. Ҳақиқатингизга эргашинг. Биз уни фантазиямизнинг камбағал қариндоши деб ҳисоблашга одатланганмиз. Аммо мен учун тушлар ва хаёллар ҳақиқий дунёнинг кичик қисмлари бўлиб, у анча бойроқдир”.