Табиий офатлардан кўриладиган зарарларни қоплаш кафолати: боғ ва узумзорларни қандай суғурталаш керак?

Айни пайтда мамлакат бўйлаб жуда кўп миқдорда интенсив боғлар ташкил этилмоқда. Шунинг учун яратилаётган боғларни суғурталаш масаласи долзарб ҳисобланади.

Деҳқончиликда инновацион фаолиятлар таваккалчилик билан боғлиқ. Қишлоқ хўжалигида товар ишлаб чиқарувчиларининг мол-мулкини ва етиштираётган маҳсулотларни суғурталаш муҳим аҳамият касб этади. Чунки, суғурта орқали турли кўринишдаги табиий офатлардан кўриладиган зарарларни қоплаш кафолати таъминланади.

Агросуғурта сегментида боғлар ва узумзорларни суғурталашнинг турли услублари таклиф қилинади. Улар орасида энг оммабоплари қўйидагилар:

• Қишлоқ хўжалик маҳсулоти етиштирувчиларнинг боғлардан кам ҳосил олиши натижасида кўрадиган молиявий зарарини суғурталаш;
• Қишлоқ хўжалик маҳсулоти етиштирувчиларнинг узумзорлари ҳосилини дўл уриши натижасида кам ҳосил олиши туфайли кўрадиган молиявий зарарини суғурталаш;
• Дарахтлар, токлар ва уларнинг кўчатларини табиий офатлар натижасида зарарланиши ёки нобуд бўлишидан суғурталаш кабилар.

Бугунги кунга қадар мамлакатда фақат иккита суғурта компанияси — «Ўзагросуғурта» ва «Семурғ суғурта» компанияси томонидан қишлоқ хўжалиги суғуртаси хизматлари таклиф қилинмоқда.

«Ўзагросуғурта»нинг боғ ва узумзорлар ҳосилини суғурта қилиш бўйича шартномалар тузиш шартлари ва тартиби:

Суғурта шартномаси тузиш боғларнинг қишки мавсумга киришидан бошланади ва 1 (бир) қишлоқ хўжалик йилига тузилади.

Суғурта шартномаси тузиш учун керакли ҳужжатлар:

• ариза;
• боғлар майдони;
• жорий йилда режалаштирилган ҳосилдорлик;
• охирги 3 (уч) йилда олинган ўртача ҳосилдорлик;
• етиштирган ҳосилни сотиш бўйича буюртмачи билан тузилган шартнома.

Суғурта ҳодисаси — боғ-узумзорлар ҳосили суғурта таваккалчиликлари (бўрон, дўл, кучли ёмғир, совуқ уриши, ёнғин) туфайли камайиши ёки бутунлай нобуд бўлиши натижасида суғурта қилдирувчининг молиявий зарар кўриши ҳисобланади.

Суғурта шартномасини тузишдан олдин ҳамда суғурта шартномаси амал қилиш даврида боғлар ҳолати юзасидан мунтазам равишда мониторинг олиб борилади.

Суғурта қиймати — боғларнинг ўртача 3 йиллик ёки режадаги ҳосилдорлик, шартномада келишилган харид нархлари асосида аниқланади.

Суғурта пули — суғурта шартномасида кўрсатилган бўлиб, суғурта қийматининг 50 фоизигача аниқланади.

Суғурта мукофоти — суғурта пули ва суғурта тариф миқдорларига асосан ҳисобланади. Уруғли ва данакли боғлар ҳосили бўйича суғурта пули алоҳида-алоҳида ҳисобланади.

Қуйидаги ҳолатларда суғурта шартномаси тузилмайди:

• Суғурта қилдирувчи ҳосилни сотиш бўйича буюртмачи билан шартномаси йўқ бўлса;
• Суғурта қилдирувчи боғларидан охирги 3(уч) йил давомида бирортасидан ҳам ҳосил олмаган бўлса;мониторинг хулосаси салбий бўлса;
• 50 фоиз ва ундан ошиқ фоизда эскириш вужудга келган бўлса;
• қишда токзорлар кўмилмаган бўлса.

Суғурта қилдирувчи, суғурталанган боғларнинг зарарланиши ёки нобуд бўлиши натижасида ҳосил олиш имконияти камайса ёки йўқолса суғурталовчига 3 (уч) кун ичида бўлиб ўтган ҳодиса тўғрисида хабарнома беради.

Хабарнома эркин ҳолда ёзилган бўлиб, унда ҳодиса рўй берган ой, кун, давр, содир бўлган ҳодисанинг номи, давом этиш муддати, тезлиги ёки жадаллиги, зарарланган боғлар номи, қай тарзда зарарланганлиги (қисқа ҳолда), боғ майдони, айбдор шахслар бўлган тақдирда, улар ҳақида маълумотлар беради.

Суғурта қилдирувчининг суғуртага қабул қилинган ҳосилдорлик қиймати билан жорий йилда бир гектар боғ майдонидан олинган ҳосил қиймати орасидаги фарқи, боғлардан кўрган зарари ҳисобланади.

Масалан, фермер хўжалигининг 10 гектар ҳосилга кирган олма боғи мавжуд. Хўжаликнинг статистик маълумотлари асосида ўртача 3 (уч) йиллик ҳосилдорлиги қуйидагича:

• 2016 йил 56 с/га, 2018 йил 64 с/га, 2012 йил 60 с/га.
• Ўртача 3 йиллик ҳосилдорлик 60 с/га.

Уруғлик меваларни суғурта қилишнинг амалдаги қоидалари шартларига кўра, ҳосилдорлик қуйидагича аниқланади: суғурта шартномаси жуфт йилда тузилган бўлса, уч йиллик ҳосил охирги жуфт йиллар ҳисобидан, тоқ йилда тузилган бўлса, охирги тоқ йиллар ҳисобидан олинади.

Мисол учун, агар суғурта шартномаси 2022 йилда тузилган бўлса, унда уч йиллик даромад 2016—2018—2020 йиллар учун белгиланади.

Фермер хўжалигининг маҳсулот сотиш шартномасида жами 10 гектар майдондан 700 с (70с/га) маҳсулот етиштириш кўзда тутилган.

• 1 гектар майдондаги ҳосил қиймати 60 * 270,0 = 16200,0 минг сўм.
• Умумий суғурта қиймати жами 10 * 16200,0 = 162 000,0 минг сўм.
• Суғурта жавобгарлиги 162 000 * 50% = 81 000,0 минг сўм
• Суғурта мукофоти 81000 * 9% = 7 290,0 минг сўм.
• Суғурта шартномаси амал қилган даврда совуқ уриш натижасида 10 гектар майдондаги боғ ҳосили зарарланган.
• Ўтказилган апробация натижалари бўйича 35 сга ҳосил олиниши кўзда тутилган.
• Фермер хўжалигининг статистик ҳисоботи асосида 30 сга, жами 300 с ҳосил етиштирган.
• Бу ҳолатда суғурта товонини аниқлашда тасдиқланганлик ҳақидаги маълумот асос қилиб олинади.
• 1 га майдондаги етиштирилган ҳосил қиймати 35*270,0=9450,0 минг сўм.
• Суғурта товони — 10(16200,0-9450,0) 50% = 33 750,0 минг сўм.

«Семург Insurance» билан суғурта шартномаларини тузиш шартлари ва тартиби:

• Суғурта полиси қуйидаги зарарлар бўйича харажатларни қоплайди:
• ноқулай табиат ҳодисалари, шу жумладан, совуқ уриши;
• суғориш манбаларида сув етишмаслиги ва камлиги;
• касалликлар ва зараркунандалар;
• ёнғин ва чақмоқ уриши;
• 3-шахснинг ноқонуний ҳаракатлари ва бошқа хавф-хатарлар.

Дастлабки кунлардан бошлаб компания мижоз билан яқиндан ишлайди: ўз мутахассислари ва агрономларини жалб қилади, тупроқни ўрганади, бир қатор лаборатория тадқиқотларини ўтказади, агротехнологик тадбирлар бўйича тавсиялар ишлаб чиқади.Суғурта шартномасини тузишдан олдин мижоз экиш тарихи, экиш майдони ва келажакдаги ҳосил бўйича барча маълумотларни акс эттирувчи ариза шаклини тўлдиради.

Қуйидаги маълумотлар сўралади:

• Суғурта қандай хатарларни қоплайди?
• Йўқотишлар тарихи (йўқотилган ҳосил суммаси ва ҳажми).
• Суғурталанган ҳосилни етиштириш тажрибаси.
• Экин етиштириш тарихи.
• Агротехнологиялар тарихи.
• Бундан олдинги экин ҳақида маълумот.
• Суғориш тизими ҳақида маълумот.
• Алоҳида жадвалда батафсил рентабеллик тарихи.
• Суғурта майдони.

Аризани олгандан сўнг, мутахассислар у жойга етиб боради ва текшириш учун тупроқ намуналарини олади. Текширув натижаларига кўра, суғуртага қабул қилиш ёки рад этиш тўғрисида қарор қабул қилинади.

Суғуртага қабул қилинган тақдирда агротехника мижозга берилади. Мониторинг ишлари шартнома тузилган биринчи кундан бошлаб ҳосил тугагунига қадар амалга оширилади.

Суғурта мукофоти қуйидагилардан ҳисоблаб чиқарилади: 1 гектардан олинган ҳосил дала ҳажми етиштириладиган экиннинг бозор баҳоси 5 йил асос қилиб олинади. Агар 5 йиллик тарих бўлмаса, 3 йил ҳисобланади. Агар ер янги бўлса, у ҳолда ҳудуднинг 5 йиллик маълумотларидан келиб чиқилади.

Масалан, фермер хўжалигида 10 гектар майдонда олма боғи мавжуд.

Статистик маълумотларга кўра, фермер хўжалигининг 5 йиллик ўртача ҳосилдорлиги қуйидагича кўринишга эга:

• 2017 йил — 56 с/га;
• 2018 йил — 64 с/га;
• 2019 йил — 62 с/га;
• 2020-йи — 60 с/га;
• 2021 йил — 66 с/га;

Ўртача 5 йиллик ҳосилдорлик — 61,6 с/га. Тупроқ таҳлили ҳам ўтказилган бўлиб, унинг натижасида ҳудуднинг ҳосилдорлик даражаси аниқланди — 60 с/га.

Уруғлик меваларни суғурта қилишнинг амалдаги қоидаларига кўра, агар тупроқ таҳлили натижаси охирги 5 йил ичидаги ўртача ҳосилдорлик кўрсаткичидан паст даражани кўрсатган бўлса, у ҳолда тупроқ таҳлили натижасида аниқланган ҳосилдорлик даражасидан келиб чиққан ҳолда ҳисоб-китоб қилинади.

• Биржада ҳосилнинг бир центнерини нархи 270 минг сўм этиб белгиланди.
• 1 га ердаги ҳосилдорлик 60*270,0 = 16 200,0 минг сўм.
• 10 га ердаги жами суғурта қиймати 10*16200,0 = 162 000,0 минг сўм.
• Суғурта жавобгарлиги 162 000 минг сўм
• Суғурта мукофоти 162 000,0 * 15% = 24 300,0 минг сўм
• Суғурта шартномаси амал қилган даврда боғнинг 10 гектар экин майдони музлаш оқибатида зарар кўрилган.
• Ўтказилган апробация натижаларига кўра 35 с/га ҳосил олиш режалаштирилган.
• Хўжаликнинг статистик маълумотларига кўра, ҳар 30 с/га ердан 300 с ҳосил олинган.
• Бундай ҳолда, суғурта ҳодисаси миқдори аниқланади.
• 30 с/га * 10 га = 300 с
• 300 с * 270 000 = 81 000 000 сўм
• Суғурта суммаси: 162 000 000 сўм
• Зарар: 162 000 000 – 81 000 000 = 81 000 000 сўм
• франшиза — 15%
• Суғурта товони қиймати: 81 000 000 * 85% = 68 850 000 сўм

Мақолани тайёрлашда Қишлоқ хўжалиги вазирлиги маълумотларидан фойдаланилди