Бундан 21 йил олдин 11 сентябрь куни эгаллаб олинган тўртта самолёт АҚШнинг иқтисодий, сиёсий ва ҳарбий қудрати рамзи бўлган икки бинога келиб урилган. 2996 кишининг умрига зомин бўлган 11 сентябрь воқеалари АҚШ тарихидаги энг йирик террорчилик акти бўлиб, унинг оқибатлари ҳозирга қадар сезилмоқда. Айнан шу воқеадан сўнг АҚШ «террорга қарши уруш» очиб, Афғонистон ва Ироққа кириб борган. Кўплаб америкаликлар ҳозирга қадар ўша машъум кунда қаерда бўлгани ва нима билан шуғулланганини яхши эслайди. BBC нашри дунёни ўзгартириб юборган ҳодисани дақиқама-дақиқа баён этган.
07:59
11 American Airlines (АА11) рейси Бостондаги Логан халқаро аэропортидан максимал юк билан Лос-Анжелесга парвозини бошлаган. Самолёт бортида капитан, иккинчи учувчи ва тўққиз нафар стюардесса бўлган. 81 нафар йўловчи орасида мисрлик Муҳаммад Атто бошчилигидаги беш босқинчи бўлиб, улар ҳужум режасини амалга оширишга киришган.Режа «Ал-Қоида»нинг Афғонистондаги базасида беш йил олдин ишлаб чиқилган. Ғоя покистонлик жангари Холид Шайх Муҳаммадга тегишли эди. У самолётни эгаллаб, ундан бошқарилувчи ракета сифатида фойдаланиш учун террорчиларга ҳаво кемасини бошқаришни ўргатиш кераклигини ўйлаб топган.
Режани «Ал-Қоида» етакчиси, саудиялик миллионер, Америка махсус хизматлари кузатувига тушган ва охир-оқибат дунёнинг энг хавфли одамига айланган Усама бин Ладен маъқуллаган.
08:14
Бостондаги аэропортнинг бошқа бир терминалидан Лос-Анжелесга бортида тўққиз нафар экипаж аъзоси ва 56 нафар йўловчи бўлган 175 United Airlines (UA175) рейси ҳам ҳавога кўтарилган. Йўловчиларнинг беш нафари босқинчи эди.Шу вақтда АА11 рейсидаги босқинчилар экипаж кабинасига кириб, биринчи самолётни ўз назоратига олади. Аввалига икки нафар борт кузатувчиси пичоқланади. Шундан сўнг босқинчилар ичида самолётни бошқара оладиган ягона инсон — Атто бизнес-классдан биринчи класс томон бориб, Дэниэл Левин исмли йўловчини ўлдиради.
Левин тўрт йил давомида Исроил армиясида хизмат қилган бўлиб, Аттонинг қаршисида ўтирган. Тахминларга кўра, у босқинга халақит бермоқчи бўлгани учун ўлдирилган.
Эгаллаб олинган бошқа самолётлардаги каби экипаж аъзолари ва йўловчилар салоннинг орқа қисмига тўпланади. «Ал-Қоида» жангариларида газ баллонлари бўлган ва улар йўловчиларни бомба билан қўрқитган, аслида эса уларда ҳеч қандай портловчи воситалар бўлмаган.
Бетти Онг исмли стюардесса American Airlines бронлаш маркази билан боғланиб, АА11 рейси эгаллаб олинганини билдиради.
08:20
77 (АА77) American Airlines рейси Вашингтондаги Вашингтон-Даллас халқаро аэропортидан олти нафар экипаж аъзоси ва 58 нафар йўловчи билан — уларнинг беш нафари босқинчи — ҳавога кўтарилади. Манзил — Лос-Анжелес.08:24
Атто йўловчилар билан боғланишга уринади, бироқ бошқа тугмани босиб юборгани сабаб самолёт ўғирланганини Бостондаги авиадиспетчерга эълон қилиб юборади. У битта эмас, бир неча самолёт эгаллаб олинганини билдиради.Саросимага тушиб қолган авиадиспетчер нима бўлаётганини тушунмайди, аммо Аттонинг иккинчи хабари ҳеч қандай шубҳа қолдирмайди: АА11 рейси эгаллаб олинган. Бу вақтга келиб жиноятчилар самолётнинг транспондерини — ҳар бир ҳаво кемасининг учиш жойи, баландлиги ва тезлиги ҳақида маълумот берувчи қурилмани ўчириб қўйишга улгурган. Бу эса самолётни қидириш ишларини қийинлаштирган.
Самолётнинг ўғирлангани ҳақидаги хабар АҚШ Фуқаролик авиацияси федерал бошқармаси (FAA), ҳаво ҳаракатларини бошқариш бўйича ҳукумат агентлигида тарқалади. FAA ва авиакомпаниянинг расмий шахслари Аттонинг сўзлари маъносини тушунишлари учун ярим соат вақт кетади: «Бизда бир нечта самолёт бор». Шу билан бирга, мамлакатдаги барча авиарейслар одатдагидек парвозларни давом эттирган. Улар орасида — тўрттаси шу куннинг ўзида эгаллаб олингани.
08:42
93 (UA93) United Airlines рейси Нью-Жерсидаги халқаро аэропортдан Сан-Франциско томон йўл олган. У соат 08:00 да учиши керак эди, бироқ эрталаб аэропортда юкламанинг ортиб кетгани боис парвоз ушланиб қолган.Айнан шу самолёт ўз манзилига етиб бормаган ва бунга парвознинг кечиккани ҳам сабаб бўлган. Аммо яна бир ҳал қилувчи омил бор. Рейс етти нафар экипаж аъзоси ва 37 нафар йўловчи билан парвоз қилади, бу ерда қолган самолётлардагидек беш эмас, тўрт нафар босқинчи бўлган. UA93 парвозини амалга оширган пайтда иккинчи самолёт — UA175 ҳавода эгаллаб олинганди.
08:44
АА11 эгаллаб олинганидан ярим соат ўтиб, Нью-Йорк осмонида пайдо бўлади. Осмон булутсиз, атрофда бошқа самолётлар кўринмайди: авиадиспетчерлар рейс Жон Кеннеди номидаги халқаро аэропорт томон ҳаракатланяпти дея ҳисоблаб, бошқа самолётлардан уларга йўл беришни сўраган.Хатарга қарамай, Мердлин Суини исмли стюардесса самолёт дум қисмидан туриб, 15 дақиқа давомида телефонда American Airlines парвоз хизмати менежери Майкл Вудвордга барча ўзгаришлар ҳақида хабар бериб турган. АА11 рейси пастлашни бошлайди, аммо у аэропорт томон кетмаётганди. «Нимадир бўлди. Биз катта тезликда пастлаяпмиз», — дейди Суини.
Вудворд Суинидан ойнага қараб, самолёт қаерда эканини аниқлашини сўраган. Суини: «Паст учяпмиз. Жуда паст». Орадан бир неча сония ўтгач, «Эй Худо, биз жуда ҳам паст учяпмиз!», дегач, алоқа узилади.
08:46
АА11 рейси Жаҳон савдо марказининг эгизак биноси 110 қаватли Шимолий биносига келиб урилади. Констанс Лабетти биринчи самолёт яқинлашиб келаётганини Жанубий бинонинг 99-қаватидан кўриб турган.«Мен ҳайратга тушиб қолдим. Қимирлай олмадим. Самолёт тобора яқинлашиб келаётганди. Дум қисмидаги АА ҳарфларини ва кабинанинг қорайтирилган ойнасини кўрдим. Шу қадар яқин эдим», — дейди у.
Самолёт Шимолий бинонинг 93–99-қаватларига келиб урилиб, бир сонияда юзлаб инсонлар умрига зомин бўлган. Зарба оқибатида 92-қаватдан бошлаб барча зиналар яксон бўлган. Яна юзлаб одам тузоққа тушиб қолган. Ҳалокат вақтида самолётнинг ёнилғиси оловли шар бўлиб портлайди ва камида битта лифт бўлимини яксон қилиб, пастки қаватларга етиб боради, жумладан, Уэст-стрит вестибюли ва ер остидаги тўртта қаватга ҳам.
Айрим жойларда ҳарорат Цельсий бўйича 1000 даражага чиқиб кетади ва қуюқ қора тутун нафақат Шимолий, балки Жанубий бинонинг юқори қаватларини ҳам эгаллаб олади.
Ички алоқа тизими орқали барчага ўз жойида қолиш бўйича буйруқ берилади, аммо Аон Corporation’да ишлаган Лабеттининг бошлиғи Рон Фацио ўз ходимларига бинони зина орқали тарк этишни буюради. Мазкур қарор ўнлаб инсонлар ҳаётини сақлаб қолган.
08:47
АҚШ президенти Жорж Буш Флорида штатидаги Эмма Э.Букер номи остидаги бошланғич синфга киришга тайёрланмоқда. Унга «икки моторли кичик самолёт» эгизак-бинолардан бирига келиб урилганини хабар қилишади. Бушга қўшимча маълумотлар йўқлигини айтишади ва у синф хонасига кириб, болалар билан мулоқот қилишни бошлайди.
Аслида 20 дақиқа олдин FAA’га биринчи самолёт ўғирлангани маълум эди, Вашингтондаги бошқа бирор агентлик бу ҳақда огоҳлантирилгани ҳақида маълумотлар йўқ. Оқ уй ҳам бундан бехабар бўлган.
Вице-президент Дик Чейни телевидение орқали янгиликдан хабар топади ва унинг реакцияси дунёдаги миллионлаб одамларники каби эди: «Жин урсин, қандай қилиб самолёт Жаҳон савдо марказига урилиши мумкин?».
Тахминан шу вақтда террорчилар учинчи самолёт — АА77 рейсини эгаллаб олади.
08:56
Шимолий бинонинг юқори қаватларига амалга оширилган биринчи зарбадан 10 дақиқа ўтиб, чанг ва тутундан беркиниш учун деярли пана жой қолмайди. Айримлар ойнадан пастга тушиб кетса, баъзилари 300 метр баландликдан сакраб ҳалок бўлган. Фожиа янгича ўлчамга кира бошлайди.
09:01
Нью-Йоркдаги FAA ҳаво ҳаракатларини бошқариш марказида бутунлай тартибсизлик юзага келади. UA175 рейсининг транспондери ўчирилмаган бўлса-да, самолёт йўналишини ўзгартириб, шаҳар узра ҳеч қандай тўсиқсиз парвоз қилган. Бу вақтга келиб, яна бир самолёт олиб қочилгани ҳақидаги хабар FAA’га келиб тушади ва ҳаракат қилишга жуда кеч эди.
09:03
UA175 Жаҳон савдо марказининг Жанубий биносига урилиб, 77 ва 85-қаватлар ўртасидаги деворни бузиб ўтди. Зарбадан кейин 17 дақиқа вақт ўтди. Пастда Нью-Йорк тарихидаги энг йирик қутқарув операцияси бошланди. Констанс Лабетти самолёт Жанубий бинога келиб урилганида ҳали зинадан тушаётган эди.
«Ўйлайманки, мен 72 ёки 75-қаватга етиб боргандим — қаттиқ шовқинни эшитиб, ҳис қилдик. Зинадаги одамлар пастга қулай бошлади. Кимдир бинони қўлига олиб, силкитиб, яна жойига қўйиб қўйгандек эди. Панжарани қаттиқ ушлаб олганим сабаб йиқилмадим, аммо кўпчилик зинадан пастга думалаётганди», — дея эслайди у.
Лабетти Шимолий бино ўзлариникига қулаб тушди деб ўйлаб, пастга ҳаракатланишни давом этган. Бироқ телеекран қаршисидаги миллионлаб инсонлар биладики, иккинчи самолёт Констанс Лабетти бўлган Жанубий бинога келиб урилган. Бахтсиз ҳодиса ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас.
09:05
Жорж Буш ҳамон 1-синфлар қаршисида ўтирибди. Оқ уй администрацияси раҳбари Эндрю Кард унинг қулоғига эгизак-биноларга самолёт келиб урилганини шивирлаган. Президент жойидан қимирламаган ҳолда, бошини бироз қимирлатиб, лабини тишлайди.
«Инқироз вақтида ваҳима кўтармай, вазмин бўлиш керак. Бирор драматик иш қилишни, стулдан сакраб туриб, болаларга тўла синфни қўрқитиб юборишни истамадим, шу сабабли кутишга тўғри келди», — деганди Буш BBC’га берган интервьюсида.
09:24
Иккинчи фалокатдан кейин American Airlines ва United Airlines компаниялари ўз самолётларига ҳавога кўтарилишни тақиқлайди. United Airlines’нинг 40 йиллик тажрибага эга авиадиспетчери Эд Баллинжер ўзи ишлайдиган барча рейсларга огоҳлантириш беради. Улардан бири UA93 рейси эди. Бир неча дақиқадан кейин у ҳам эгаллаб олинади.
«Кабинага амалга оширилиши мумкин бўлган ҳар қадай босқиндан эҳтиёт бўлинг. Иккита самолёт Жаҳон савдо марказига келиб урилди», — дейди Баллинжер қисқа хабарида. Ваҳимага тушган учувчи Жейсон Дал «Эд, охирги хабарингизни тасдиқланг, илтимос, Жейсон», дея жавоб қайтаради. Жавоб эса жуда кеч келади.
Баллинжер ҳозирга қадар хабарни аниқ етказа олмагани учун афсусда эканини билдириб келади.
09:28
UA93 рейси фалокат сигналини беради. Баланд шовқин орасида капитан ёки иккинчи учувчининг овози эшитилади. Фалокат сигналини Огайо штатининг Кливленд шаҳридаги авиадиспетчер қабул қилади, аммо энди бирор чора кўришнинг имкони йўқ эди — самолёт эгаллаб олинганди.UA93 қолган учта ҳолатдаги каби парвоз бошланганидан ярим соат ўтиб эмас, 46-дақиқада амалга оширади. Ушланиб қолинган вақт ва 42 дақиқали кечикиш рейс тақдирини ҳал қилган.
Ливан фуқароси бўлган Зиёд Жарра бошчилигидаги жиноятчилар ўз тактикасини такрорлайди: йўловчиларга бомба билан таҳдид қилади ва самолётни аэропортга қайтармоқчи эканликларини айтади ва барчани салоннинг орқа қисмига тўплайди. Самолётнинг дум қисмидан одамлар яқинларига телефон қилишни бошлаган.
UA93 бортидан камида 37 та қўнғироқ амалга оширилган. Йўловчилар Нью-Йоркдаги ҳужумдан шу орқали хабар топади ва ҳаракатни бошлашмаса, ўзларини ҳам худди шундай тақдир кутиб турганини англайди.
09:34
Адлия вазирлигидаги расмийлар учинчи самолёт ҳам ўғирланганидан хабар топган. Бош солиситор Теодор Олсон янгиликни АА77 рейсида учган рафиқаси Барбарадан эшитган. Кейинроқ Олсон унга «Учувчига нима дей? Нима дея оламан учувчига?», деганида алоқа узилиб қолганини эслайди.FAA ярим соат ичида самолёт қаерда эканини аниқлашга уринади, бироқ ҳаво кемасининг транспондери ўчириб қўйилган. Амалдорлар бунда ҳарбийларни айблайди.
«Биз, шунингдек, АА77’ни ҳам йўқотдик», — дейди FAA маркази АҚШ ҳаво маконининг хавфсизлигига жавоб берадиган Шимолий Америка ҳаво-космик мудофаа қўмондонлигига (NORAD).
Вашингтондаги Роналд Рейган аэропорти расмийлари АҚШ Махсус хизматларини номаълум самолёт Оқ уй томон учаётгани ҳақида огоҳлантиради. Мамлакат вице-президенти ерости бункерига олиб тушилади, аммо кўп ўтмай самолёт 330 даражага бурилган.
У Оқ уй ёки Капитолий биноси томон учмасди: самолёт 8 километр узоқликдаги Пентагонга максимал— соатига 850 километр тезликда учиб борарди.
09:37
АА77 Пентагоннинг ғарбий деворига келиб урилади. Оловли шар бино том қисмидан 60 метр баландликка кўтарилган. Портлаш оқибатида самолёт бортида бўлган 64 кишининг барчаси ва Мудофаа вазирлиги штабидаги 125 киши ҳалок бўлган. Яна ўнлаб одамлар жиддий жароҳат олган.
Янгиликлар каналлар бутун эътиборини эгизак-бинолардаги воқеаларга қаратгани боис Пентагондаги ҳалокат иккинчи планга тушиб қолган. Аммо президент Буш бундан жуда қаттиқ ташвишга тушади. Унинг сўзларига кўра, айнан шу вақтда у мамлакат уруш ҳолатига келиб қолганини англаган.
«Биринчи самолёт авария бўлиши мумкин эди. Иккинчиси аниқ ҳужум, учинчиси уруш эълон қилиш эди», — дейди Буш.
09:42
Пентагонга ҳужумдан кейин FAA кескин қарорларни қабул қилиб, барча тижорий рейсларга зудлик билан энг яқин аэропортларга қўнишни буюради. 4,5 мингга яқин одам уча олмай қолиб кетади. Бироқ битта самолёт ҳамон ҳавода эди: транспондери ўчириб қўйилиб, олиб қочилган UA93 рейси.09:57
Бу вақтга келиб UA93 экипажи ва йўловчилар бирор чора кўрмаса, ҳалок бўлишларини тушуниб етади. Собиқ стюардесса Элис Хоугланд самолёт бортида бўлган ўғли Марк Бингхемга иккита овозли хабар қолдиради.«Марк, мен онангман. Самолётларингни террорчилар олиб қочди. Афтидан, улар ердаги бирор нарсани портлатиб юбормоқчи. Уларни тўхтатиш учун қўлингдан келган барча ишни қил», — дейилади биринчи хабарда. Иккинчи хабарда Элис ўз маслаҳатини такрорлаган: «Битта рейс Сан-Францискога йўналди. Бу сизларни рейс бўлиши мумкин, шундай экан бир нечта одамни тўпла-да, вазиятни назоратга олиш учун барча имкониятни ишга сол. Сени яхши кўраман. Омад. Кўришгунча».
Самолётдан берилган маълумотларга кўра, ҳаво кемаси бортидагилар энг яхши стратегия — ҳужум уюштирганларга қарши курашиш эканлигига овоз беради.
09:58
Жанубий бино қулаб тушади. Қулаш 11 сония давом этган. Бинода бўлган барча ҳалок бўлган. Кўчадаги ва Жаҳон савдо маркази комплекси ичида жойлашган Marriott меҳмонхонасида ҳам қурбонлар бор.
Констанс Лабетти чанг ва чиқиндидан иборат улкан булут вайрон бўлган жойни эгаллаб олишидан сониялар олдин бинодан чиқиб кетишга муваффақ бўлган. Эртаси куни у ходимларига эвакуация қилишни буюрган бошлиғи Фацио бинодан чиқишга улгурмаганидан хабар топади.
10:03
Олти дақиқа ичида UA93 рейси йўловчилари кабинага кириб, босқинчилардан самолёт назоратини тортиб олишга уринади. Бортдаги маълумотларни ёзиб борувчи қурилмага кўра, зарбаларнинг баланд овози, бақиришлар, синган идиш-товоқ товушини ёзган — йўловчилар куч билан эшикни очмоқчи бўлган.Штурвални бошқариб кетаётган Зиёд Жарра йўловчиларни мувозанатдан чиқариш учун ўнгга-чапга бура бошлайди. Бошқа босқинчи эса эшикни блоклаган. Жарра «Бўлдими? Тугатамиз?» деса, шериги «Йўқ, ҳали бўлмади. Ҳамма йиғилганда тугатамиз», дея жавоб қайтарган.
Самолёт ҳамон ўз нишони — Колумбия округининг Вашингтон шаҳридан 20 дақиқалик узоқликда эди. Жазза шеригидан самолётни ҳалокатга учратайми дея яна сўраганида, у «ҳа» деб жавоб қайтарган.
UA93 рейси соатига 950 километр тезликда Пенсильвания штатидаги Шанксвилл бўш майдонига келиб қулайди. Омон қолганлар йўқ. Оқ уй яна бир неча дақиқа самолёт уриб туширилганми ёки йўқ — бехабар бўлади: ҳарбийларга самолёт Оқ уй ёки Капитолий биносига яқинлашса, лайнерни уриб тушириш буюрилганди.
10:28
АА11 рейсининг Шимолий бинога урилганидан 100 дақиқадан ортиқ вақт ўтади. У Жанубий бинодан кўра, икки баробар кўпроқ чидаш берган, аммо охир-оқибат тўққиз сонияда ерга қулаган.Шимолий бинодан бир неча метр нарида бўлган Нью-Йорк ўт ўчириш бошқармаси ходими Билл Спейдни портлаш 12 метр узоқликдаги вайроналар остига улоқтириб юборган. У юзага чиқиб олиш учун бир соат вақт сарфлайди. Кейинроқ жамоасидаги 12 нафар қутқарувчидан ҳеч ким омон қолмаганини англаб етади. UA93 рейсида учган амакиси ҳам ҳалок бўлган.
Жами ҳалок бўлганлар — 2977 киши (19 нафар террорчи ҳисобга олинмаганда) — 11 сентябрь ҳужуми АҚШ тарихидаги энг мудҳиш воқеага айланган. Шунингдек, ушбу кунда АҚШ тарихида энг кўп қутқарувчи ҳалок бўлган — Нью-Йоркнинг ўзида 343 нафар ўт ўчирувчи.
Бундан ташқари, АҚШ Касалликлар профилактикаси ва назорати марказлари маълумотларига кўра, 400 мингга яқин одам токсинларга, турли даражадаги жароҳатлар, хусусан, руҳий, сурункали касалликларга дучор бўлган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.
Изоҳ (0)