Айни пайтда сармояларни қайси соҳаларга йўналтириш зарурлиги масаласи долзарб бўлиб бормоқда — бир томондан кўпроқ фойда олиш учун, иккинчи томондан — Ўзбекистонни ривожлантиришнинг стратегик мақсадларига эришиш учун. Бу ҳақда Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти (PMTI) маълумот берди.
Инвесторлар потенциал жозибадор бўлиш учун қулай ишбилармонлик ва инвестиция муҳитига эга бўлишдан ташқари, саноат соҳалари маълум қиёсий афзалликларга эга бўлиши керак.
Саноатнинг энг жозибадор тармоқларини аниқлаш ва инвестициялар киритишга кўрсатмалар бериш учун, ишлаб чиқариш тармоқларининг қиёсий афзалликлари, шунингдек, ушбу афзалликларни олдиндан белгилаб берувчи омиллар аниқланди.
Саноат соҳасининг икки гуруҳи
Тадқиқот натижасида иккита саноат гуруҳи аниқланди.
Баҳолашлар ўтказилган саноат гуруҳлари ва асосий вакил-маҳсулотлари:
Биринчи гуруҳ — халқаро савдода қиёсий устунликка эга бўлган ва инвестициялардан дарҳол даромад олиши мумкин бўлган тармоқлар мажмуи.
Иккинчи гуруҳ ривожланиш потенциалига эга бўлган, лекин инвестициялардан маълум шароитларда даромад оладиган тармоқларни ифодалайди.
Бу ички ва жаҳон нархларида ҳисобланган ялпи маҳсулот (ЯИМ)даги қўшилган қиймат (ҚҚ) улушининг олинган нисбатларидан келиб чиқади. Ҳисоб-китоблар учун ҳар бир кўриб чиқилаётган соҳа учун асосий маҳсулотлар танланган.
Тармоқларнинг қиёсий устунликларини белгиловчи омиллар
Биринчи гуруҳ тармоқлари учун юқорида кўрсатилганидек, ички нархларда ҳисобланган ҚҚнинг ЯИМдаги улуши жаҳон нархларида худди шу кўрсаткичдан паст.
ЯИМдаги ҚҚ улуши қийматларининг нисбатига мисол:
Биринчи гуруҳ тармоқларининг қиёсий афзалликлари қандай омиллар билан белгиланади?
Иш ҳақи. Меҳнат харажатлари қўшилган қиймат элементларидан биридир. Шунга кўра, юқоридаги коэффициент қисман Ўзбекистонда ишчи кучи бошқа мамлакатларга нисбатан сезиларли даражада арзонлиги билан ҳам боғлиқ.
Бундан келиб чиқадики, ушбу тармоқларда меҳнат харажатлари ҳам рақобатдош мамлакатларга нисбатан паст. Ушбу гуруҳдаги кўплаб соҳалар кўп меҳнат талаб қиладиган эканлигини ҳисобга олсак, ушбу харажат моддасига алоҳида эътибор қаратиш лозим.
Масалан, тўқимачилик ва тикувчилик саноатида иш ҳақи шунга ўхшаш маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган бошқа мамлакатларга қараганда сезиларли даражада паст.
Тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришда ўртача ойлик номинал иш ҳақи (АҚШ доллари, 2020 йил учун):
Потенциал бозорлар. Ички бозорнинг потенциал жозибадорлиги аҳоли сонининг йиллик ўсиши ва истеъмол товарлари — озиқ-овқат, тўқимачилик ва кийим-кечакларга бўлган талабнинг тобора ортиб бориши билан боғлиқ. Мамлакат ҳудудларида энергетика тизимини изчил ривожлантириш, қайта тикланадиган энергетикани ривожлантириш истиқболлари ҳисобига электр жиҳозларига бўлган ички талаб ҳам ортади.
Бундан ташқари, Ўзбекистон ташқи бозорларни забт этиш учун яхши имкониятларга эга. Ўзбекистоннинг саноат товарларига ташқи талабнинг йил сайин ортиб бораётгани бунинг далилидир.
Шундай қилиб, сўнгги беш йилда тўқимачилик маҳсулотлари ва кийим-кечак экспорти қарийб икки баравар ошди. Шу билан бирга, тайёр кийим-кечак экспорти 3 баравар ошди.
Худди шу каби Ўзбекистонда ишлаб чиқарилаётган электр жиҳозлар ва эҳтиёт қисмларга бўлган ташқи талаб 2,1 баравар ортиб бормоқда.
Мавжуд хом ашё. Ўзбекистон тўқимачилик маҳсулотлари ва кийим-кечак ишлаб чиқариш учун пахта етиштириш бўйича етарли салоҳиятга эга.
Озиқ-овқат маҳсулотлари, хусусан, мева-сабзавот консервалари ишлаб чиқаришда ҳам Ўзбекистонда хом ашё салоҳияти мавжуд. Мева-сабзавот экинлари етиштириладиган майдонларни кенгайтиришга қаратилган сиёсат бу хом-ашёни янада фойдаланишга қулайроқ қилмоқда.
Мева-сабзавот экинларини етиштириш учун қулай агроиқлим шароитлари муҳим омил ҳисобланади. Мамлакатда йил давомида турли хил мева ва сабзавотлар етиштирилади. Ўзбекистон иқлими кўп вилоятларда йилига икки, айрим жанубий вилоятларда эса уч марта сабзавот ҳосилини олиш имконини беради.
Ўзбекистонда электр жиҳозлари бутловчи қисмларини ишлаб чиқариш учун мис хом ашёсининг кенг, арзон базаси мавжуд. Сўнгги 5 йил ичида мамлакатда мис ишлаб чиқариш ҳажми қарийб 1,5 баравар ошди. Ушбу ресурснинг аксарияти хом ашё сифатида экспорт қилинади, бу эса фойдаланилмаган катта потенциал мавжудлигини кўрсатади.
Бундан ташқари, жаҳон бозорида миснинг нархи доимий равишда ўсиб бормоқда (сўнгги уч йил ичида жаҳон банки маълумотларига кўра 40 фоиздан ортиқ). Бу эса ўз захирасига эга бўлган Ўзбекистоннинг мавқейини янада манфаатли қилади.
Иккинчи гуруҳ тармоқлари учун ички нархларда ҳисобланган ҚҚнинг ЯМдаги улуши жаҳон нархларида худди шу кўрсаткичдан юқори.
Кимё саноатида ЯИМдаги ҚҚ улуши қийматларининг нисбатига мисол:
Таҳлил шуни кўрсатдики, шунга ўхшаш нисбатлар асосан энергияни кўп талаб қиладиган тармоқлар учун характерлидир: кимё, қора металлургия, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш.
Шунга кўра ички нархларда қўшилган қийматнинг ташқи нархлардаги қўшилган қиймат улушига нисбатан юқори улуши энергия харажатларининг нисбатан пастлигига боғлиқ.
Бошқача қилиб айтганда, ушбу тармоқларнинг ҳозирги устунлиги энергия нархининг нисбатан пастлиги билан боғлиқ. Бироқ бу афзаллик бозордан ташқари омилларга, ушбу ҳолатда, сунъий чеклаш ва энергия нархини субсидиялаш орқали асосланади.
Келажакда сиёсатчилар қандай чораларини қўллаш режалаштирилганлигини билиб, маълум бир маҳсулот гуруҳининг рақобатбардошлиги қандай ўзгаришини тахмин қилиш мумкин.
Хусусан, либераллаштириш ва Ўзбекистоннинг бозор рельсларига босқичма-босқич ўтиши шароитида ушбу тармоқлар катта эҳтимол билан рақобатбардош бўлмайди.
Яқин истиқболда технологикликнинг ҳозирги даражасини сақлаб қолган ҳолда, улар рақобатбардош устунликларини йўқотиши мумкин.
Шундай қилиб, Ўзбекистон ресурслар нархини белгилашнинг янги тизимига ўтганда технологик сиёсатни такомиллаштириш ва маҳсулот бирлигига ресурслар сарфини сезиларли даражада камайтириш шарти билан ушбу тармоқларга қўйилган сармоялар даромад келтиради.
Ушбу тармоқларга инвестициялар, келажакда ресурсларнинг ўсишини ҳисобга олган ҳолда, ишлаб чиқариш бирлигининг юқори харажатларини камайтириш учун мавжуд ишлаб чиқариш қувватларини модернизация қилиш ва ускуналарни янгилашга йўналтирилиши керак.
Изоҳ (0)