Санскрит тилидан таржима қилинган Шри-Ланка «муборак, муқаддас ер» деган маънони англатади. Аммо энди бу замин 1948 йилда мустақилликка эришгандан буён ўз тарихидаги энг оғир инқироз — молиявий, ёқилғи, сиёсий ва озиқ-овқат танқислигини бошидан кечирмоқда.
Расмийлар олдиндан дефолт эълон қилди — бу мамлакат тарихидаги ягона дефолт ҳисобланади. Инқирознинг асосий сабаблари орасида COVID-19 пандемияси, озиқ-овқат нархларининг глобал ўсиши ва ҳукмрон Ражапакса клани бор.
Ватан ва биродарлик
Жануби-Шарқий Осиё сиёсатидаги машҳур қариндош-уруғчилик меъёрларига қарамай, Шри-Ланка мисоли жуда ҳайратланарли, — деб ёзади социология профессори ва Нью-Деҳлидаги Жанубий Осиё университети ижтимоий фанлар кафедраси декани Сасанка Перера.
Шри-Ланка депутати Патали Ранавакага кўра, Ражапакса клани мамлакатни талон-торож қилган.
Клан тарихи мустамлака давридан бошланади. Ражапакса оиласи узоқ вақтдан бери оролнинг жануби-шарқидаги Ҳамбантота туманида гуруч далалари ва кокос палма плантацияларига эгалик қилган.
Клан асосчиси Дон Дэвид Ражапакса Цейлоннинг мустамлака маъмурияти тизимида маҳаллий бошлиқ бўлиб хизмат қилган.
1936 йилда Цейлон Давлат кенгашига бўлиб ўтган сайловларда унинг ўғли Дон Метю Ражапакса Ҳамбантота округидан сайланган.
Дон Метю 1945 йилда вафот этиб, унинг акаси Дон Алвин Ражапакса Давлат Кенгашидаги ўрнини эгаллаган.
1947 йилги умумий сайловларда, Цейлон мустақиллиги эълон қилинишидан олдин (1948 йил 4 февралда эълон қилинган) Дон Алвин ва унинг жияни, Дон Метюнинг ўғли Лакшман Ражапакса парламентга сайланган.
Кейинчалик оиланинг яна икки аъзоси - 1960 йилда Жорж (Дон Метюнинг ўғли) ва 1970 йилда Маҳинда (Дон Элвиннинг ўғли) парламентар бўлган. Ражапакса клани 1936 йилдан 1977 йилгача парламентда узлуксиз вакиллик қилган.
1951 йилда бошқа оилавий кланнинг вакили, парламент қуйи палатаси раҳбари Solomon West Ridgway Диас Бандаранаике Шри-Ланка Озодлик партиясига (СЛОП) асос солган.
Дон Алвин Ражапакса партия ташкил этилган пайтдан бошлаб унинг этакчиларидан бири бўлиб, унинг "ўз" сайлов округида 1952 йилги сайловларда ғалабасини таъминлади ва кейин 1956 йилги сайловларда СЛОПни ҳокимиятга келтирди — Соломон Бандаранаике бош вазир бўлди.
Дон Алвин дастлаб ерни ривожлантириш вазирининг ўринбосари бўлган. Сўнг 1959 йилда қишлоқ хўжалиги вазири бўлган. Ўша йили Сулаймон Бандаранаике ўлдирилиб, 1960 йилда унинг беваси Сиримаво партия ва ҳукумат бошида ўтирган.
Шри-Ланкада ўнлаб сиёсий партиялар мавжуд бўлса-да, йиллар давомида сиёсий ҳаёт икки асосий куч — СЛОП ва 1946 йилда яратилган Бирлашган Миллий Партия (БМП) ўртасидаги кураш билан белгиланди.
Ражапакса оиласи аъзоларининг тақдири СЛОПнинг муваффақиятлари ва муваффақиятсизликларига боғлиқ эди.
1977 йилги парламент сайловларидан сўнг, БМП 168 ўриндан 140 тасини олган ҳолда ғалаба қозонган ва оила аъзолари парламентни тарк этишга мажбур бўлган. Уларнинг ҳокимиятга қайтиши секин сўлса-да, якуни ғалаба бўлган.
1989 йилда ака-ука Маҳинда ва Чамал Ражапакса ўзларининг Ҳамбантота сайлов округида бўлиб ўтган парламент сайловларида ғалаба қозонган.
СЛОП бошчилигидаги сиёсий партиялар альянси ғалаба қозонган 1994 йилги сайловлардан сўнг, Маҳинда Ражапакса аввал меҳнат вазири, кейин балиқчилик ва сувни ривожлантириш вазири, кейин эса портлар вазири портфелини олган.
2001 йилги сайловлардан сўнг, БМПъда ғалаба қозонган Маҳинда парламент мухолифати етакчисига айланади. 2004 йилги сайловларда СЛОП бошчилигидаги Озодлик учун Бирлашган Халқ Альянси қийинчилик билан ғалаба қозонди ва Маҳинда Ражапакса бош вазир бўлди.
Бир йил ўтгач, яна кичик фарқ билан (48,43 фоизга қарши 50,29 фоиз овоз) у президентлик сайловларида ғалаба қозонган. 2010 йилда эса у муваффақиятли равишда президентликка қайта сайланган.
Маҳинда Ражапакса муддатидан олдин иккинчи сайловда қатнашди — унинг машҳурлиги «Тамил Эеламнинг озодлик йўлбарслари» исёнчи ҳаракати устидан қозонилган ғалаба ва 2009 йил май ойида 26 йилдан бери давом этаётган фуқаролар уруши тугаши туфайли ошган.
Маҳинда Ражапаксанинг президентлик муддатлари қариндошларини юқори лавозимларга оммавий равишда чақириш даври бўлган.
Парламентга сайланганлар: Намал (тўнғич ўғли), Базил (укаси) ва Нирупама (амакиваччаси).
Президент укаси Готабайни Мудофаа вазирлиги котиби лавозимига тайинлаган (вазирликдаги энг юқори фуқаролик лавозими). Президентнинг акаси Чамал оддий парламентарий бўлиб, унда спикер бўлди ва учта вазир ўринбосарлари ва учта вазирлар портфелини алмаштирган.
Ражапаксанинг уч ака-укаси президент давлат бюджетининг 70 фоизини назорат қилган. Готабай Ражапакса назорат улуши давлатга тегишли бўлган Apollo Hospitals тиббиёт маркази директорлар кенгашига раислик қилган.
Президентнинг тўнғич ўғли Намал «Тарунята Хетак» ёшлар ташкилотига раҳбарлик қилган. Акаси (ва ёшлар ташкилоти ўринбосари) Ёшита билан биргаликда у Carlton Sports Network спорт телеканалининг ҳаммуаллифига айланган.
Шашиндранинг жияни (Чамалнинг ўғли) Ува вилоятининг бош вазири этиб тайинланган. Шашиндранинг укаси Шаминда давлатга қарашли Shri-Lanka Telecom ва Shri-Lanka Airlines давлат авиакомпаниясини бошқарган.
Президентнинг синглиси Жаянтининг ўғли Ҳимал Лалиндра Хеттиараччи Shri-Lanka Telecom шўъба корхонаси Sky Networks компаниясининг бош директори бўлган.
Яна бир синглисининг турмуш ўртоғи Лалит Приядал Чандрадаса Шри-Ланка портлар бошқармаси, давлат тиббиёт бирлашмаси ва бир нечта компанияларни бошқарган.
Президентнинг амакиваччаси Прасанна Викрамасурия давлатга қарашли аэропорт ва авиация хизматлари гуруҳи директорлар кенгашига раислик қилган. Прасанна Жалианинг укаси АҚШга элчи қилиб юборилган.
Яна бир амакивачча Удаянга Веератунга 2006 йилдан 2015 йилгача Шри-Ланка Демократик Социалистик Республикасининг Россиядаги фавқулодда ва мухтор элчиси бўлган.
Президентнинг рафиқаси Ширантининг қариндошлари ҳам қатор лавозимларни эгаллаган. Унинг акаси Нишантҳа Виcкремасингҳе иккита авиакомпания, SriLankan Airlines ва Mihin Lanka’ни бошқарган. Кичик укаси Сримал Шри-Ланканинг Австриядаги элчихонасига юборилган.
Ҳатто президентнинг шахсий мунажжими Суманадас Абеигунавардена ҳам муваффақиятли карьера қилган, давлатга қарашли Миллий жамғарма банкининг директори бўлиб, бунга қўшимча равишда яна бир қанча лавозимларга эга бўлган.
Маҳинда Ражапаксанинг иккинчи президентлик муддатида (2010-2015) кланнинг 40 дан ортиқ аъзоси вазирлик лавозимларини ҳисобга олмаганда, турли давлат лавозимларида ишлаган.
Бир қадам орқага, икки қадам олдинга
2010 йил 9 сентябрда Шри-Ланка парламенти конституцияга ўзгартириш киритилиб, бир кишини кетма-кет икки марта президент этиб сайлаш мумкинлиги ҳақидаги моддани бекор қилди. Бу президент Ражапаксага учинчи марта сайланишига замин яратди.
2014 йил ноябрь ойида СЛОП бош котиби, соғлиқни сақлаш вазири Майтрипала Сирисена кутилмаганда мамлакат диктатура томон кетаётганини, коррупция, қариндош-уруғчилик ва қонунларни менсимаслик урчиб кетганини эълон қилди.
Унга кўра, бутун иқтисодиёт ва жамиятнинг ҳар бир жабҳаси фақат битта оила томонидан назорат қилинган. Шу сабаблар билан Сирисена мухолифатнинг ягона номзоди сифатида сайловларда қатнашишга рози бўлган.
2015 йил январь ойида бўлиб ўтган президентлик сайловларида Сирисена Маҳинда Ражапаксани (51,28 фоиз : 47,58 фоиз) кам фарқ билан мағлуб этди. Кўп ўтмай Ражапакса сайлов натижаларини тан олишдан бош тортганликда ва ҳокимиятни сақлаб қолиш учун давлат тўнтаришига уринишда айбланди.
Янги президент даврида Ражапакса кланининг кўплаб аъзолари ўз лавозимларидан айрилди. Сирисена инаугурациясидан икки ҳафта ўтиб, янги ҳукумат «катта одамлар» томонидан амалга оширилган молиявий операциялар, жумладан, мамлакатдан пул олиб чиқиб кетилишини текшираётгани маълум бўлди.
Тахминларга кўра, фақат 2013 йилда Шри-Ланкадан 700 млрд Шри-Ланка рупийси (5,31 млрд доллар) олиб чиқиб кетилган.
Ҳиндистон ва Сейшел ороллари расмийлари мамлакатнинг янги ҳукуматига ушбу маблағларни топишда ёрдам беришга ваъда берган. 2015 йилнинг май ойида ташқи ишлар вазири Мангала Самаравиранинг айтишича, Ражапакса клани мамлакатдан 18 млрд долларгача пул олиб чиққан бўлиши мумкин.
Собиқ президентнинг қариндошлари жиноий терговда айланди. Унинг ўғли Намол 2016 йилда пул ювишда гумонланиб ҳибсга олинган эди. Денгиз флотида лейтенант командири унвонини йўқотган укаси Ёшита ҳам пул ювишда гумон қилиниб, ҳибсга олинган. Аммо кейин иккаласи ҳам озод қилинган.
2018 йил октябрь ойида президент Майтрипала Сирисена мамлакатга кутилмаган совға тақдим этди. Халққа қилган мурожаатида у ўзига қарши суиқасд тайёрланаётганини, бу суиқасдда ҳукумат вакили иштирок этганини айтган.
Сирисена, шунингдек, фитнада Ҳиндистон тадқиқот ва таҳлил департаменти (хорижий разведка) иштирок этганига ишора қилган. Кейин президент бош вазир Ранил Викрамасингени ишдан бўшатиб, Вазирлар Маҳкамасини тарқатиб юборган.
У собиқ президент Маҳинда Ражапаксани ҳукуматнинг янги раҳбари этиб тайинлаган. Викрамасингхе эса ўз лавозимини тарк этишдан бош тортган. Олий суд эса президент қарорларини бекор қилган.
Ражапаксага парламент томонидан кетма-кет бир неча бор ишончсизлик вотуми қабул қилинган. Конституциявий инқироз Ражапаксанинг ҳукумат бошлиғи лавозимига даъволаридан воз кечиши ва парламент мухолифати етакчисига айланиши билан якунланган.
Аммо тез орада ҳамма нарса яна ўзгарган. 2019 йил ноябрь ойида унинг акаси Готабая Ражапакса президентлик сайловларида ғалаба қозонган. 2020 йил август ойида Маҳинда Ражапакса бошчилигидаги Шри-Ланка Халқ фронти парламент сайловларида ғалаба қозонган.
«Халқ фронти» вакиллари 225 депутатлик мандатидан 145 тасини олди, жумладан, парламентдаги беш ўрин Ражапакса оиласи вакилларига насиб этди.
Собиқ президент Маҳинда бош вазир этиб тайинланди. Оила аъзолари юқори лавозимларга қайтишни бошлади. Уларга қарши олиб борилган барча терговлар ва мамлакатдан олиб чиқиб кетилган пулларни қидириш унутилди.
Террорчилар, коронавирус, нархлар
Тахминан ярим миллион Шри-Ланкалик туризм соҳасида ишлайди ва икки миллионга яқин киши билвосита у билан боғлиқ. Мамлакатнинг ишчи кучи тахминан 8 миллион кишини ташкил қилади, шунинг учун деярли ҳар учинчи ишчи туризм соҳасига боғлиқ.
Туризм индустриясига биринчи зарба Пасха деб аталмиш портлашлар, фуқаролар урушидан кейинги биринчи терактлар сабаб бўлди. 2019 йилнинг 21-22 апрель кунлари Худкуш-террорчилар Шри-Ланкадаги черков ва меҳмонхоналарда қатор портлашлар уюштирди.
Австралия, Бангладеш, Буюк Британия, Дания, Ҳиндистон, Испания, Хитой, Нидерландия, Португалия, Туркия, Швейцария ва Япониядан келган 45 нафар чет эллик сайёҳлар, жумладан, 269 киши (террорчилар ҳам бор) ҳалок бўлди.
Расмийлар ҳужумда маҳаллий террорчилик гуруҳи, яъни «Тавҳид миллий жамияти»ни айблади. Портлашлар учун жавобгарликни «Исломий давлат» ўз зиммасига олди.
Туристлар оқими сезиларли даражада камайди. Агар 2018 йилда мамлакатга 2,521 миллион сайёҳ ташриф буюрган бўлса, 2019 йилда бу 2,027 миллион кишини ташкил этган.
Туризм индустриясига террорчилардан кўра кўпроқ COVID-19 зарар етказди. 2020 йилда мамлакатга чет элдан 508 минг сайёҳ келган, шу жумладан апрелдан ноябргача (аэропортлар ёпилганлиги сабабли) ҳеч ким ташриф буюрмаган.
2021 йилда эса ундан ҳам камроқ — 195 минг киши. Ҳукумат эмланган сайёҳлар учун барча карантин чекловларини бекор қилгандан кейингина туризм саноати тиклана бошлади. 2021 йилда оролга ташриф буюрганларнинг деярли ярми, 90 минг киши чекловлар олиб ташланганидан кейин келган.
Агар 2018 йилда халқаро туризмдан тушумлар 5,61 млрд долларни, 2019 йилда эса 4,66 млрд долларни ташкил қилган бўлса, 2020 йилда улар бор-йўғи 1,08 млрд долларни ташкил этган.
Ҳозирча 2021 йил учун аниқ маълумотлар йўқ, Шри-Ланка ҳукумати турли рақамларни келтирган, бироқ тушумлар миллиардлаб эмас, балки юзлаб миллион долларларда ўлчанган деб тахмин қилиш мантиқан тўғри.
Умумий таназзул ва оммавий норозилик
2021 йилнинг ўрталарига қадар Шри-Ланканинг валюта захиралари ҳажми 4 млрд доллардан паст бўлмаган.Ўтган йилнинг июль ойидан бошлаб у пасайишни бошлаган. 2021 йил декабрида уларнинг ҳажми 3,1 млрд долларга, 2022 йилнинг январида 2,36 млрд долларга, февралда 2,31 млрд долларга, мартда 1,93 млрд долларга, апрелда эса 1,827 млрд долларга камайган.
Шу билан бирга, мамлакатнинг ташқи қарзи 51 млрд долларни ташкил этади, шундан 25 млрд доллари 2026 йилгача тўланиши керак, жорий йилда эса қарийб 7 млрд доллар.
Иқтисодиётда тўпланган муаммолар туфайли валюта етишмаслиги Шри-Ланканинг қарзни тўлай олмаслигига олиб келди. 2022 йил 12 апрелда Марказий банк раҳбари Нандалал Wеерасингҳе Шри-Ланка дефолтни олдини олиш учун барча ташқи тўловларни вақтинча кечиктираётганини эълон қилди.
Бунга сабаб эса ҳаётий муҳим товарлар — ёқилғи, озиқ-овқат, дори-дармонларни сотиб олиш учун чекланган валюта маблағлари кераклиги эди.
Шундан сўнг Шри-Ланка ҳукумати Халқаро валюта жамғармасига (ХВЖ) қарийб 3 млрд доллар миқдорида фавқулодда молиявий ёрдам сўраб мурожаат қилди. Апрель ойи охирида Шри-Ланка Марказий банки раҳбари ХВЖдан пул олиш учун уч ойгача вақт кетиши мумкинлигини айтди.
2023-2028 йилларда тўланадиган халқаро облигацияларнинг иккита эмиссияси бўйича фоизлар тўлови 19 май куни амалга оширилмади. Wеерасингҳе мамлакат примптив дефолт ҳолатида эканлигини тан олди.
Озиқ-овқат ва ёқилғи тақчиллиги, шунингдек, миллий валютанинг қадрсизланиши Осиёда энг кучли инфляцияга олиб келди. Мамлакат пойтахти Коломбода 2022 йил апрель ойида истеъмол нархлари индекси 2021 йил апрелига нисбатан 29,8 фоизга ошган.
Йил давомида озиқ-овқат маҳсулотлари 46,6 фоизга, ноозиқ-овқат маҳсулотлари 22 фоизга қимматлашди. Бензин ва бошқа турдаги ёқилғиларнинг нархи кескин ошди.
Февраль ойининг охири ва март ойининг бошларида нархларнинг доимий ўсиши, озиқ-овқат, ёқилғи ва дори-дармонлар етишмаслиги туфайли аҳоли норозилигининг дастлабки белгилари пайдо бўла бошлади. Ёқилғи тақчиллиги туфайли электр энергиясининг кўп соатлаб узилиши доимий ҳодисага айланди.
Март ойи ўрталарида мамлакат аҳолиси бензин, дизель ёнилғиси ёки керосин сотиб олиш учун соатлаб навбатда туришга мажбур бўлди. Одамлар узоқ вақт навбатда туришдан ҳушидан кетиш ҳолатлари пайдо бўлган.
Ёқилғи қуйиш шохобчаларида ҳайдовчилар ўртасида келишмовчиликлар юзага келган, баъзан муштлашувга айланган. 20 март куни Хораголла миллий боғи яқинидаги ёнилғи қуйиш шохобчасида уч ғилдиракли велосипед ҳайдовчиси можаро вақтида яна бир мотоциклчини пичоқлаб ўлдирган.
21 март куни печка учун ёқилғи сотиб ололмасликка дуч келган Коломбонинг ғазабланган аҳолиси мамлакат пойтахтининг асосий кўчасини бир неча соат давомида тўсиб қўйган. 23 март куни ҳукумат тартибни сақлаш ва зўравонликларнинг олдини олиш учун ёқилғи қуйиш шохобчаларига қўшин юборган, чунки полиция кучлари етарли бўлмаган.
Вазият кундан кунга ёмонлашди. 31 март куни кечқурун юзлаб намойишчилар президент қароргоҳига бостириб киришга ҳаракат қилган. Полиция билан тўқнашувлар юз бериб, 53 нафар намойишчи ҳибсга олинган.
1 апрель куни президент Ражапакса фавқулодда ҳолат эълон қилиб, хавфсизлик кучларига тинчликни бузганликда гумон қилинганларни ҳибсга олиш имконини берди. 2 апрель куни полиция якшанба кунига режалаштирилган кўпроқ норозилик намойишларининг олдини олиш учун шанба куни қуёш ботишидан (2 апрель) душанба тонгига (4 апрель) қадар 36 соатлик комендантлик соати эълон қилган.
3 апрель куни ҳукумат ижтимоий тармоқларни блокировка қилиш тўғрисида буйруқ чиқарди, бироқ тез орада Инсон ҳуқуқлари кенгаши қарори билан бу тақиқ бекор қилинди. Ўша куни кечқурун барча вазирлар истеъфога чиқди. Бош вазир Маҳинда Ражапакса вазирлар маҳкамасисиз қолди.
4 апрель куни Марказий банк раҳбари истеъфога чиққани ҳақида эълон қилинди. 5 апрель куни Шри-Ланка Халқ фронтининг 41 нафар депутати истеъфога чиқди. Шундай қилиб, президент Ражапакса тарафдорлари парламентдаги кўпчиликни йўқотди.
Қўллаб-қувватлашни йўқотган президент ўша куниёқ фавқулодда ҳолатни бекор қилди. 9 апрель куни минглаб намойишчилар Коломбо кўчалари бўйлаб президентнинг истеъфосини талаб қилди. Намойишчилар президент қароргоҳи яқинида чодир қуриб, президент ўз истеъфосини эълон қилмагунича бу ердан кетмасликка ваъда берди.
18 апрель куни президент Готабая Ражапакса Вазирлар маҳкамасининг янги таркибини эълон қилди. Президентнинг икки укаси, Базил ва Чамал ва жияни Намал бунга киритилмаган, аммо укаси Маҳинда яна бош вазир бўлди.
Намойишлар сусаймади. 19 апрель куни Рамбуккана шаҳрида полиция намойишчиларга қарата ўқ узди, натижада бир киши ҳалок бўлди, 14 киши яраланди.
28 апрелда умумий иш ташлаш эълон қилинди. 6 майдан сўнг президент яна фавқулодда ҳолат эълон қилди.
9 май куни вазият максимал даражада кескинлашди. Таёқлар билан қуролланган ҳокимият тарафдорлари президент қароргоҳи ёнидаги чодирлар лагерига ҳужум қилди — ҳукуматга қарши плакатлар ва баннерларни йиртиб, ёқиб юборди, лагер иштирокчиларини калтаклади. Кейин Gallе Face йўлакчасида яна бир норозилик лагерини бузиб ташлади.
Ниттамбува шаҳрида оломон депутат Амаракирти Атукоралага ҳужум қилди. У ҳужумчиларга икки марта ўқ узди, улардан бирини ўлдирди, шундан сўнг қўриқчи билан бирга энг яқин уйга югурди. Кейинчалик иккаласи ҳам ўлик ҳолда топилди.
Минглаб одамлар бош вазир қароргоҳи ҳудудига бостириб кирди. Намойишчилар тўхтаб турган юк машинасини ёқиб юборишга муваффақ бўлган, шундан сўнг уларга қарата ўт очилган.
Коломбо чеккасидаги Моратувада муниципал ходимларни президент ва бош вазирни қўллаб-қувватловчи митингларга жўнатишни ташкил қилган мернинг уйи ёқиб юборилди.
Шунингдек, уч вазир ва уч депутатнинг уйлари ҳамда президент ўғлининг бизнес шеригига тегишли меҳмонхона ёндирилган. Ражапаксалар оиласининг туғилиб ўсган қишлоғида норозилар оилавий музейга бостириб кириб, президент ота-онасининг ҳайкалларини бузиб ташлади.
Коломбода, кейин эса бутун мамлакат бўйлаб комендантлик соати эълон қилинди. Кун давомида жами беш киши ҳалок бўлди, 150 дан ортиқ киши жароҳат олди. Шу куни Маҳинда Ражапакса бош вазирликдан истеъфога чиқди.
Унинг ўғли Ёшита оиласи билан мамлакатни тарк этди. Маҳинданинг ўзи, унинг ўғли Намал ва уларнинг 15 нафар шерикларига мамлакатни тарк этиш тақиқланган.
10 май куни армияга талончилар ва ҳаётга хавф туғдирадиганларни ўлдириш учун отишма буюрилди.
12 май куни мухолифатдаги БМП етакчиси Ранил Викрамасинге янги бош вазир бўлди.
20 май куни мактаблар ёпилиши эълон қилинди ва давлат хизматчилари электр энергиясини тежаш учун ишга келмасликка чақирилди.
Айни дамда Шри-Ланкадаги вазиятнинг кейинги ривожланишини прогноз қилишнинг иложи йўқ. Бутун дунё сиёсатшунослари эса қайси давлат худди шундай инқирозга дуч келиши ҳақида тахмин қилмоқда.
Изоҳ (0)