Буларсиз ҳеч қайси соҳада муваффақиятга эришиб бўлмайди — фарзандингиз келажакда яхши иш топиши учун зарур бўлган 6 кўникма

Фарзанд тарбияси инсон ҳаётидаги энг муҳим босқичлардан бири экани ҳеч кимга сир эмас. Бола катта ҳаётга қадам қўйиб, жадаллик билан ўзгариб бораётган дунёда ўз ўрнини топиб кетиши унинг айни вақтда қандай билим ва кўникмаларни ўзлаштираётгани билан чамбарчас боғлиқ. «Лайфҳакер» нашри Skysmart онлайн мактабининг академик блоки раҳбари Ольга Лаврентеванинг бу борадаги тавсияларини эълон қилди. «Дарё» уни ўзбек тилида ҳавола этади.

Ижодий ёндашув

Келажакка йўл очувчи асосий қобилиятлардан бири — ижодий фикрлаш, оддий масалаларга ноодатий ечимлар топиш. Бу хислат ўсмирга кенг имкониятларни очади.

Ижодкорлик нафақат дизайнер ва реклама берувчиларга керак. Бундай қобилиятга эга бўлган мутахассис қийин вазиятлардан чиқиш учун зарур бўлган турфа хил ғоялар генераторидир. Муҳандислар, таҳлилчилар, менежерлар, журналистлар, маркетологлар, борингки, ҳар қандай мутахассис муаммога одатдагидан кенгроқ қараш қобилиятидан фақат фойда кўради.

Ривожлантириш усуллари

Одатий фикрлаш услубини ўзгартиришга ёрдам берадиган бир нечта машқлар мавжуд. Бу машқларни бажаришда болага кўмаклашинг ва зинҳор уни калака қила кўрманг, йўқса у келажакда ўз ғояларини ошкор қилишдан чўчийдиган бўлиб қолиши мумкин.

Нарсалар ўртасидаги кутилмаган ўхшашликларни аниқланг. Масалан, ўйлаб кўринг, сумка ва бананнинг қандай умумий жиҳатлари бор? Иккала предмет ҳам сариқ рангда ва чўзинчоқ шаклга эга бўлиши мумкин.

Буюмлардан фойдаланишнинг ноодатий йўлларини ўйлаб топинг. Масалан, қаламни нимага ишлатиш мумкин? У билан нафақат чизиш, балки нимадир ясашда қоғозни бурама ҳолга келтириш, бўёқларни аралаштириш ёки чўзма сифатида фойдаланиш мумкин. Шу каби усуллардан камида ўттизтасини топишга келишиб олинг: бу онг чегарасини одатий ечимдан чинакам ижодий ёндашувгача кенгайтиради.

Юзта сўздан иборат ҳикоя тузинг ёки ўнта слайдли презентация тайёрланг. Болани роппа-роса юзта сўздан фойдаланган ҳолда ниманидир ҳикоя қилиб беришга унданг. Ёки уй лойиҳалари тақдимотини уюштиринг. Мисол учун, «Нега ит боқиб олишимиз керак?» деган мавзуда ўн слайдли презентация. Унга чекланган ресурслар билан ҳам мавзуни имкон қадар чуқур ва қизиқарли очиб бериш мумкинлигини кўрсатиш муҳимдир.

Танқидий фикрлаш

Интернет жуда хилма-хил ва ҳар доим ҳам тўғри бўлавермайдиган маълумотларга тўла. Муаммога янгича нуқтаи назар билан қараш, айтилаётган ҳамма гапга ишонавермаслик ва объектив хулосалар чиқариш қобилияти мактаб даврларидаёқ ривожлантириш керак бўлган асосий кўникмалардир.

Булар турли мутахассисликлар учун, шунингдек, фақат илҳомга боғланиб қолмаган ижодий касб эгалари учун ҳам фойдалидир. Ахир холислик ва далилларга асосланиш эндиликда жуда муҳим.

Ривожлантириш усуллари

Танқидий фикрлаш қобилиятини ўйин кўринишида ривожлантириш мумкин — шунда болани жалб қилиш осонроқ кечади.

Бир хил мавзудаги иккита матнни топинг. Масалан, глобал исиш ҳақида. Муаллифлар мавзуни қандай ёритаётганини, улар келтираётган далиллар ўртасидаги фарқ ва қайси тадқиқотларга мурожаат қилингани ҳақида фикр юритинг. Бу машқ болага доимо мустақил фикр юритишга ва интернет рекламалари таъсирига тушиб қолмасликка ёрдам беради.

Бола билан тадқиқот ўйинини ўйнанг. Унга камида учта далил билан исботлаш керак бўлган фикрни беринг. Масалан, одам жамиятдан айро ҳолда умр кечира олмайди. Нима учун? Чунки:

1. Инсон — ижтимоий мавжудот.

2. Инсон кимгадир кераклигини ва ниманингдир бир қисми эканини ҳис этиши муҳим.

3. Кўникма ва истеъдодни жамиятдан ташқарида юзага чиқариб бўлмайди,

«Факт ёки фикр» ўйинини ўйнанг. Муаллифлар ўз қарашларини билдирган мақолани олинг ва боладан нима ҳақиқат ва нима фикр эканини аниқлашни сўранг. Мисол тариқасида қуйидаги парчани келтирамиз:

Кимсасиз шаҳар ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилгани — бу факт. Олимларнинг шаҳар бошқача номланган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги тахмини — фикр.

Бирор нима ҳақида билган ва билмаганларингиз рўйхатини тузинг. Масалан, ҳайвонот боғидаги филни олайлик. Унинг сут эмизувчилар оиласига кириши, ранги кул ранглиги, Ҳиндистонда яшашини биласиз. Лекин улар нима билан озиқланиши ва ўртача неча йил умр кўриши ҳақида маълумотга эга эмассиз. Ушбу машқ ёрдамида бола бир қарашда жуда таниш бўлган объект ҳақида қанчалик кўп нарсани билмаслигимиз мумкинлигини тушунади, қулоққа чалинган ҳамма нарсани текшириб кўриш ва дарров ишониб кетавермасликни ўрганади.

Жамоа билан ишлаш

Бу кўникма бошқалар билан самарали мулоқот ўрнатиш ва умумий мақсадга эришиш учун шахсий қобилиятни ишга солишга имкон яратади.

Жамоа билан ҳамкорлик одамлардаги кучли ва заиф томонларни очиб беради, дунёқарашни кенгайтиради, чунки иштирокчилар топшириққа турли томонлардан қарашни, бошқаларнинг фикрига эътиборли бўлишни ўрганади.

Меҳнат бозоридаги деярли барча иш ўринларида жамоа билан ишлай олиш кўникмаси талаб қилинади. Бироқ мактаб машғулотларида ўқитувчилар ҳар доим ҳам бу маҳоратни шакллантиришга эътибор беравермайди. Демак, болага буни ўзингиз ўргатишингизга тўғри келади.

Ривожлантириш усуллари

Ҳаммаси сиздаги тасаввур кенглигига боғлиқ. Баъзи техникаларни мисол тариқасида келтирамиз:

Қайсидир юмушни бажаришдан бош тортинг ва бола бунга қандай муносабатда бўлишини кузатинг. У ўша ишни ўзи мустақил бажаришни истайдими ёки сизни бунга ундаб, бу билан ўзидаги ташкилотчилик маҳоратини ўстирадими?

Бир гуруҳ болага умумий топшириқ беринг. Мисол учун, икки соат ичида оналар учун 8 март совғасини тайёрлаш. Болаларни кузатинг ва ким энг кўп ғояни илгари сургани, ким ташкилий ишларда ёрдам бергани, ким ҳаммасини ўзи мустақил бажаргани ва ҳеч ким билан фикрлашмагани тўғрисида хулосалар қилинг.

Фарзандингиз билан жамоавий ишдаги ҳар бир ролнинг аҳамиятини спорт ўйинлари мисолида муҳокама қилинг. Айтайлик, футбол. Агар дарвозабон майдондан четлатилса, нима бўлади? Мураббий нима учун керак? Нега бир вақтнинг ўзида ҳам ҳужумчи, ҳам ҳимоячи бўлишнинг имкони йўқ?

Болангизга арзимаган юмушга ҳам иштиёқ билан киришишни ўргатинг. Масалан, ишлатган идишини ювиб қўйишгина эмас, ҳатто йўлакдаги чироқни ўчириш ва ошхона полини ювиш. Қизиқишни кучайтириш учун уни руҳлантириш йўлларини ўйлаб топинг. Мисол учун, финляндиялик болалар психологи Бен Фурман ўзининг «Болалар кўникмаси амалда» номли китобида болада кўникма ҳосил қилиш учун биргаликда байрам уюштиришни таклиф қилади. Одатда, болалар фақат байрам кечасини эмас, балки унга тайёргарлик кўришни ҳам ёқтиради. Бу уларни ишни чала қолдирмасликка ундайди, ота-оналар эса кўникма, албатта, ўзлаштирилишига ишонч ҳосил қилади.

Янги шароитга мослашувчанлик

Бугун дунё ҳатто ўн йил олдингига нисбатан тезроқ ўзгармоқда. Янги технологиялар ишлаб чиқилмоқда, танишлар доираси кенгаймоқда, меҳнат бозорида доимий равишда янги касблар пайдо бўлиб, эскиларига эҳтиёж йўқолмоқда.

Шу барча ўзгаришларга тезда мослашиш қобилияти одамни ҳақиқий профессионалга айлантиради. У комфорт зонасидан чиқиб, бозор талабларига мослаша олади ва ҳозирда энг кўп талаб қилинадиган соҳаларда ўз малакасини қўллаши мумкин бўлади.

Ривожлантириш усуллари

Боланинг фикрлаш қобилиятини янада мослашувчан қилишнинг энг яхши усули уларнинг кундалик тартибига ўзгартириш киритишдир.Фарзандингиз билан уй вазифаларини бажаришнинг янги усулларини синаб кўринг. Мисол учун, одатдаги калкулятор ўрнига, қоғоз ва қаламдан фойдаланинг ёки умуман барча ҳисоблаш ишларини мияда бажаринг.

Фарзандингизни доимий ишларни бошқа қўлда бажаришга унданг. Масалан, тишларни ювиш, овқатланиш ёки эшикни ёпиш. Кўплаб психологларнинг таъкидлашича, болалар бу каби тажрибаларни иштиёқ билан бажаради. Пол Деннисон эса ўзининг «Мия гимнастикаси» китобида янгилик мияни яхшироқ ишлашга ундайди, чунки миянинг иккала ярим шари ҳам ривожланади, деб ёзади.

«Агар...» машқини бажаринг. Қизиқарли ғоя ёки вазиятни ўйлаб топинг ва болага буни муҳокама қилишни таклиф қилинг. Масалан: «Агар бутун дунёда интернет ўчиб қолса, нима бўлади?»

Шерлок Холмс бўлинг. Болага таниш бирорта жойни танланг — хона, боғ, мактабдан уйгача бўлган йўл. Кейин ўша ерда жиноят содир бўлганини айтинг. Бунинг учун олдиндан кичикроқ воқеа ўйлаб топиб қўйинг ва далиллар келтиринг. Масалан, ёзувдан парча ёки кимнингдир шарфи. Боланинг вазифаси — жиноятни очиш. Ўйин вақтида у тафсилотларга эътибор беришни, нарсаларга турли томонлардан қарашни ва мантиқий хулосалар қилишни ўрганади.

Фарзандингиз билан бирга китоб ўқинг. Ўқиш мияни фаоллаштириб, тасаввурни кенгайтиради. Биз ҳақиқатни очиқроқ кўра бошлаймиз, бизникидан фарқ қиладиган нуқтаи назарларни ҳисобга оламиз ва ноаниқлик муҳитида фойда берадиган янги билимларга эга бўламиз.

Диққатни бир ерга жамлаш

Боланинг диққатини маълум бир нарсага қаратиш қийинроқ, чунки уларнинг мияси ҳали етарли даражада ривожланмаган. Лекин бола бу кўникмани қанчалик тез ўзлаштирса, мактабда ўқиши ва келажакда карьера қуриши шунча осонроқ бўлади.

Муҳим эслатма: диққатни жамлаш қобилияти фақат мураккаб фаолият жараёнида ривожланмайди. Масалан, болалар расм чизаётганда, қурилиш мажмуаси билан шаҳар қураётганда, планшетда видео томоша қилишда ёки сизга тушунарсиз бўлган ўйинни ўйнаётганда ҳам диққатни жамлаш кўникмаси ривожланади. Бундай ҳолатларда уларга халал бермаслик муҳимдир.

Ривожлантириш усуллари

Эътиборни муҳим нарсага қаратишнинг турли усуллари мавжуд:

Шеър ёдланг. Фарзандингиз учун қизиқ бўлган шоир ёки мавзуни танланг. Ҳафтада битта шеърдан (ҳатто парча ҳам бўлиши мумкин) бошланг ва юкни аста-секин ошириб боринг.

Боладан тиришқоқликни ва диққатни бир ерга жамлашни талаб қиладиган вазифаларни бажаришда «Помидор» услубидан фойдаланинг. Буни ўтган асрнинг 80 йилларида вақтни бошқариш бўйича мутахассис Франческо Чирилло таклиф қилган. Бир «помидор» — 25 дақиқалик иш ва беш дақиқа дам. Ҳаммаси бўлиб тўртта «помидор ейиш» керак, шундан сўнг 15–30 дақиқа дам олишингиз мумкин бўлади. Боланинг ишга мойиллигини ошириш учун уни бунга руҳлантириш керак. Масалан, тўртта «помидор»дан сўнг ширинлик ейишга бориш ёки ижтимоий тармоққа кириш.

Фарзандингизни спорт тўгарагига ёздиринг. Бу маслаҳатнинг диққатни жамлашга умуман алоқаси йўқдай, лекин ундай эмас. Жисмоний машқлар мияга чалғитувчи нарсаларга эътибор бермасликка кўмаклашади ва иродани чиниқтиради. Ирода диққатни жамлаш қобилиятимизга ижобий таъсир қилиши маълум.

Мустақиллик

Мустақил одам ҳаётдан нима кутаётганини англай олади, онгли равишда танлов қилади ва бунинг учун масъулиятни ўз зиммасига олади. Одамдаги эркинлик ва ўзини назорат қила олиш ҳисси айнан болаликда шакллана бошлайди, янги имкониятлар эса болаларни минглаб тажрибалар қилишга ундайди.

Боладаги мустақилликни ошириш учун сиз уни аста-секин қўйиб юборишни, улғайганини қабул қилишни, хатолар қилиш ва улардан хулоса чиқаришига тўсқинлик қилмасликни ўрганишингиз керак. Ҳар қандай шароитда ҳам ўзига ишонч ҳисси ва иш фаолиятида катта муваффақиятларга эришиш имконияти пайдо бўлиши учун бу жараённи болаликдан бошлаган маъқул.

Ривожлантириш усуллари

Психологлар қуйидаги техникаларни тавсия қилади:

Оддий кундалик буюмлар билан мустақилликни ривожлантиришни бошланг. Бола икки-уч ёшида катталар ёрдамисиз кийинишни, тўшак ёзишни ва қўлларини ювишни ўрганиши мумкин. Тўрт-беш ёшида пойабзал боғичини боғлаш, столни тозалаш, ҳайвонларни боқиш ёки гулларга сув қуйишни уддалайди. Олти-саккиз ёшида эса мактаб сумкасини тайёрлашни, ювинишни ва тозалик қоидаларига риоя қилишни эплайди.

«Қарши савол» машқини мунтазам қўллаб боринг. Бола сиздан нимадир сўраганда ҳамма масалани унинг учун ечиб беришга шошилманг — унга мустақил ўйлашга имкон беринг. Қарши саволлардан фойдаланинг: «Сен нима қилган бўлардинг?», «Ўйлаб кўрайлик. Қандай вариантлар бор?, «Сенга қайси жавоб маъқулроқ?». Ёш улғайгани сари саволлар сонини ва мураккаблигини оширинг. Шундай қилиб, бола ҳаётда ҳар қандай қарорни мустақил равишда қабул қилиш мумкинлигини аста-секин тушунади.

Болага хато қилиш ҳуқуқини беринг. Унинг ўзи учун тайёрлаган биринчи нонуштаси бемаза ёки истеъмолга яроқсиз бўлиши мумкин, лекин бу хатони у билан биргаликда таҳлил қилиш керак. Акс ҳолда, бола келажакда доим сизга суянадиган ва нотўғри қарорлари учун бошқаларни айблайдиган бўлиб қолади.

Қоидаларни шахсий ҳаётингиздаги мисоллар билан мустаҳкамланг. Болалар катталарга тақлид қилишга уста. Ўғил ё қизингизга эришган ютуқларингиз ҳақида гапириб беринг — қандай қилиб ота-онангиз ёрдамисиз ўқишга ёки ишга кирганингиз ҳақида. Бу болани руҳлантиради ва келажакда ўз қарорлари учун жавобгарликни ўз бўйнига олиши осонроқ кечади.