Ривожланган мамлакатларда Facebook бир қатор ахлоқий муаммолар, хусусан фойдаланувчиларни кузатиш, шахсга доир маълумотлар савдоси, фейк хабарлар ва туҳматлар тарқатилиши ва бошқалар сабаб салбий имижга эга. Ғарб аудиторияси айниқса ёшлар оммавий равишда ижтимоий тармоқдан чиқиб кетмоқда. Компания мазкур муаммодан хабардор: бу ҳақда АҚШ конгрессидаги кўрсатмаларида Facebook собиқ ходимаси Френсис Хауген ҳам айтиб ўтган ва ички ҳужжатларни эълон қилганди. Facebook фаолиятини юритиш учун анчайин қулай шароитлар мавжуд бўлган майдон изламоқда — тамаки ва табак маҳсулотларини ишлаб чиқарувчи корпорациялар ҳам бу каби йўлни бошдан ўтказган, улар эски савдо майдонлари билан судлашиш, турли чекловлар ва чекишнинг салбий оқибатларга олиб келишидан хабардор харидорлардан чарчагач, янги бозорларни эгаллашга эътибор қаратганди. The Guardian нашри Facebook излаётган янги бозор ва ижтимоий тармоқнинг муаммоларни қандай ҳал этаётгани ҳақида материал чоп этган. Қуйида ушбу маълумотларнинг қисқача шарҳи билан бўлишамиз.
Африка – Facebook фойдаланувчилар учун нафақат ижтимоий тармоқ балки деярли интернетга айланган ҳудуд. Бир нечта омиллар бунга хизмат қилган, аввало қитъанинг кўплаб мамлакатларида илова Free Basics интернет тармоғига бепул уланади, Facebook бунга бир қатор маҳаллий провайдерлар билан ҳамкорлик воситасида эришган.
Африкада фойдаланувчиларнинг кўпчилиги энг арзон Android’ларда мобил интернет хизматларидан фойдаланади (уй хўжаликларининг 8 фоиз қисмида компьютерлар мавжуд), қурилмалар учун видео ҳамда суратларсиз Facebook версияси ишлаб чиқилган. Free Basics бу — фойдаланувчи бир қатор оммалашган сайтлар ва иловаларга SIM-картада маблағ бўлмаганида ҳам кира оладиган дастур. Айрим мамлакатлардаги ўтказилган сўровнома натижаларига кўра, Facebook фойдаланувчилари сони, интернет фойдаланувчилариникидан ҳам кўпроқ: ижтимоий тармоқ ривожланаётган ҳудудларда оммалашган, у бутун бошли интернетни алмаштирмоқда, кўпчилик унинг чегараларидан чиқмаяпти.
Амалда бу Facebook миллионлаб африкаликлар учун дўстнинг лайклар босиладиган, шунчаки сайт ёки илова эмас; уларнинг ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий фаоллиги айнан мазкур ижтимоий тармоққа боғланган. Масалан, кучли сиёсий инқироз ҳукмрон бўлган дунёдаги энг қашшоқ давлатлардан бири Суданнинг пойтахти Хартум аҳолиси Facebook’даги ёпиқ гуруҳларда нонвойхоналарда нон пайдо бўлгани, қайсидир АЁҚШга ёнилғи олиб келингани ва бошқа ахборотларни ўзаро алмашади. Улар Facebook орқали қайси ҳудудда полиция патрули пайдо бўлгани ва одам ўғирлаш ёки товламачилик, шилқимликдан азият чекмаслик учун бу ердан қочиш кераклигини билишади. Миср аҳолиси эса пандемия даврида Facebook’дан озиқ-овқат харид қилган ёки вакцинани қаердан олиш мумкинлиги ҳақида маслаҳатлашган.
Facebook интернетга бепул уланиш имкониятини қашшоқ мамлакатларга тақдим этиб, яхши мақсадларни ўйлаганини қайд этган. Facebook’нинг хайрия мақсадлари тез-тез шубҳа остига олинади. Мисол учун, Ҳиндистонда 2016 йилда Free Basics дастури тармоқ нейтралитети принципини бузгани учун тақиқланган. Чунки Facebook қайси сайтлар ва сервисларга киришни очиш, қайсиларини эса чеклашни ўзича ҳал этган.
2017 йилда Халқаро НКО Global Voices ташкилоти Free Basics дастурининг бир қатор мамлакатлар, жумладан, Кения ҳамда Ганадаги фаолияти ўрганилгани бўйича ҳисоботни эълон қилди. Ҳисобот муаллифлари Facebook’нинг бундай усулда ишлашини «рақамли мустамлакачилик» деб атаган: дастур фақат ғарбдаги инглизча иловаларга кириш йўлини очиб, маҳаллий манбаларни инкор қилади. Масалан, дастурдан BBC Африка хизматининг инглиз тилидаги хабар ва янгиликларини ўқиш мумкин.Facebook диктатура режими ҳукмронлик қилаётган, омма олдида сиёсатни танқид қилганларга кескин чора кўриладиган мамлакатлар учун сўз эркинлиги ва ўз-ўзини бошқаришда фойда келтиради. Судандаги ҳарбий тўнтаришдан сўнг 2021 йил октябрда ҳукумат интернетни ўчириб қўйди, лекин аҳоли вакилларининг айримлари Facebook орқали норозилик стримларини олиб боришни уддалади. Бироқ ижтимоий тармоқдан нафақат ижтимоий фаоллар, балки диктатура режими вакиллари ҳам фойдаланади ва ўз мафкуравий тарғибот ишларини олиб боради.
Бундан ташқари Facebook’га инглиз тилидан бошқа хориж тилларидаги контенти модерациясини ривожлантириш учун ресурслар етмаяпти. Бу кўпинча фожиавий оқибатларга олиб келмоқда — масалан, Эфиопиядаги фуқаролар уруши вақтида Facebook’дан зўравонликни тарғиб қилишда фойдаланилди ва компаниянинг ўзи ҳам буни биларди. Facebook’нинг Африкадаги офиси 2015 йилда очилган, аммо амхар тилини, Эфиопияда одамларни урушда қатнашишга чақириқлар қилинган бошқа ўнлаб тилларни биладиган модераторлар 2019 йилда ишга олинган. Ҳозирда Facebook’даги Эфиопия контентининг модерацияси билан ишлайдиган жамоа аъзоларининг сони 100 нафарга ҳам етмайди, уларнинг аҳолиси 110 миллион атрофида бўлган мамлакатдаги контентни тўлиқ назорат қилиши имконсиз.
Изоҳ (0)