Қулай, тез ва ишончли жамоат транспорт воситаси — метро тарихи

Бугун дунёнинг кўпгина йирик шаҳарларида аҳоли энг кўп фойдаланадиган жамоат транспорти — метродир. Кунига минг, миллионлаб йўловчи ташийдиган ушбу восита қачон ва қаерда пайдо бўлганди? Метронинг яратилиши ва оммабоплигига соатлаб давом этадиган тирбандликлар ёки светофорнинг қизил чироғигина сабаб бўлганми? Шу кунгача қандай босқичлардан ўтиб, илк кўринишидан қай даражада узоқлашди? «Дарё» инсониятнинг энг яхши ихтироларидан бири ҳақида ҳикоя қилади.

Илк метро қаерда пайдо бўлганди?

Тарихдаги илк метро йўли 1863 йил 10 январда Буюк Британия пойтахти Лондонда очилади. 3,6 километр узунликдаги ушбу метро линияси шаҳарнинг Фаррингтон кўчаси ва Паддингтон темир йўл вокзалини боғлаган. Тобора аҳолиси кўпаяётган шаҳарда от-араваларнинг ниҳоятда кўпайиб кетгани, тез-тез тирбандликлар юзага келгани метро қуришга туртки беради.

Инглиз сиёсатчиси ва Лондон шаҳри адвокати Чарльз Пирсон парламентга янги ерости йўли ҳақидаги режани киритади ва парламент 1855 йили ушбу лойиҳани тасдиқлайди. Аммо маблағ етишмовчилиги сабаб метро қурилиши кечиктирилади.

Метро лойиҳаси парламент архивида чанг босиб, қолиб кетиши ва ерости темир йўл тизими умуман пайдо бўлмаслиги мумкин эди. Бироқ Чарльз Пирсон ҳаммасига астойдил бел боғлайди. У кейинги бир неча йил давомида парламентда лойиҳага маблағ ажратиш учун курашади. Натижада хусусий «Metropolitan Railway» компанияси тузилади ва буғ билан ҳаракатланувчи янги ерости темир йўл тармоғи қурилиш ишлари бошланади. Лекин тақдирни қарангки, Чарльз Пирсон ўзи жон койитган лойиҳа ишга тушишидан бир йил олдин вафот этади.

Метронинг очилиш маросимда жуда кўп расмийлар, жумладан, шаҳзода Алберт Эдуард (бўлажак қирол Эдуард VII) қатнашади. Ҳали янги транспорт хавфсизлигига ишонч камлиги боис қиролича Виктория маросимга таклиф этилмайди. «Технология мўъжизаси»ни кўриш учун деярли бутун шаҳар йиғилади.

Метро вагонлари уч классга бўлинган бўлиб, биринчисида йўловчилар ойна билан ҳимояланган вагонларда, охирги классдагилар очиқ вагонда, тутун ва олтингугурт исидан қийналиб, ноқулай жойда ўтиради. Кейинроқ бу муаммони ҳал қилиш учун метрода электр линиялари қурилади ва поездлар электрга ўтказилади.

Метро тезда муваффақиятга эришади: биринчи куннинг ўзидаёқ 30 минг, бир йил ичида эса 9,5 миллион йўловчи ушбу жамоат транспортидан фойдаланади.

«Қувур» метролар

Лондон метроси Иккинчи жаҳон урушига қадар хусусий акциядорлик компаниялари томонидан қурилиб, бошқарилади. Метронинг турли қисмлари турли компанияларга тегишли бўлиб, улар қурилишда иложи борича пулни тежашга ҳаракат қилади. Натижада платформа ва ўтиш жойлари тор, бекат ҳамда туннеллардаги шифтлар паст қилиб қурилади. Шу сабаб ҳам Лондон аҳолиси метрони Труба — «қувур» деб атай бошлайди, кейинчалик бу ном Лондон метросининг расмий номига ҳам айланади.

Кириш жойларидаги навбатни йўқ қилиш учун Лондон метросида 1911 йилиёқ эскалаторлар қурила бошланади. Метро Иккинчи жаҳон уруши йилларида Лондон аҳолисини Германия ҳарбий-ҳаво кучлари ҳужумидан ҳимоя қилиш вазифасини ҳам бажаради. Бугун Буюк Британияда метро Underground (ерости) деб номланади.

«Метро» сўзи қаердан пайдо бўлди?

Инглизлар Underground, америкаликлар Subway деб номлаган ерости йўли қачон «метро» номини олади?

«Метро» атамаси илк бор Париж ерости транспорт тизими қурилгандан сўнг пайдо бўлади. Париж метросини қуришни ўз зиммасига олган инглизларнинг «Metropolitan railway» компанияси номи кейинчалик французлар томонидан у қурган ерости транспортига нисбатан ҳам ишлатилади. «Metropolitan» сўзининг ўзи эса юнончадан «она шаҳар» (mater — она, полис — шаҳар) маъносини билдириб, асосан, пойтахт шаҳарга нисбатан қўлланилган. «Metropolitan Railway» ҳам пойтахт Лондон темир йўл компанияси эди.

Шу тариқа деярли бутун дунёдаги барча ерости темир йўллари метро деб номлана бошланади. Бу ном билан бирга баъзи давлатларда юқорида айтилган Underground, Subway номлари ҳам ишлатилади.

Бирининг ортидан иккинчиси...

Лондон метросининг муваффақияти жуда кўп мамлакатлар қизиқишига сабаб бўлади. Гарчи метро сифатида қурилмаган бўлса-да, Истанбул ерости йўли Лондондан сўнг иккинчи энг қадимий ерости темир йўл тизими ҳисобланади. 1875 йил очилган ушбу ерости йўли қисқа (573 метр) бўлишига қарамай, ҳар куни ўн икки мингдан ортиқ инсонга хизмат кўрсатади.

Тез орада океан ортида ҳам метро қуриш ишлари бошланади ва Чикаго Америкадаги ўз метросига эга илк шаҳарга айланади. Чикаго метроси Лондон метросидан фарқли равишда бир қисми ер устида қурилади ва шу сабаб ҳам Чикаго метроси номи «Л» (яъни тепага чиқиш маъносида) деб аталади.

Европа қитъасидаги энг қадимий метро эса Будапешт метроси ҳисобланади. 1896 йили қурилган бу метро ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон маданий мероси рўйхатига киритилган. Ушбу метрода ҳали ҳам унинг дастлабки йиллардаги декорациялари мавжуд. Қитъадаги кейинги ерости транспорт тизими Париж метроси бўлди.

Энг қадимий ва катта метролардан бири бу Нью-Йорк метроси эди. АҚШнинг собиқ пойтахти ўз ерости транспортига саккизинчи бўлиб, 1904 йили эга бўлади. Бироқ Нью-Йорк метроси ҳукмронлиги XIX аср охирида ниҳоясига етади. 1993 йил Шанхай метроси қуриб битказилади ва дунёдаги энг катта метрога айланади. 2021 йилда яна янги иккита линияни фойдаланишга топширган Шанхай метроси гавжумлиги бўйича фақатгина Хитойнинг бошқа бир метроси — Пекиндан ортда қолади.

Айни кунда 59 мамлакат шаҳарлари ўз метро тизимига эга. Ҳар куни миллионлаб йўловчи ерости (бугунги кунда ерусти ҳам) транспортидан фойдаланади. Аниқ графикка эгалиги, тезлиги ва ишончлилиги сабаб ҳам кўпчилик метрони афзал билади. Айни кунларда Европа ва АҚШда ушбу тизимни тўла компьютерлаштириш устида иш олиб борилмоқда.

Тошкент метроси

Ҳаммамиз учун маълум ва машҳур Тошкент метроси 1977 йили ўша пайтдаги республика раҳбари Шароф Рашидов ташаббуси билан қурилган. Узунлиги бўйича дунёда 68-ўринда турадиган Тошкент метросидан кунига 380—420 минг йўловчи фойдаланади.

Метрополитен охирги пайтлари пойтахтда асосий мавзулардан бирига айланди. Яқин-яқингача деярли ўзгаришларсиз: жетонлар, 1960 йиллардан қолган вагонлар билан ишлаган метрополитен бугун замонавий қиёфада аксланиб, янги ерусти линиялари қурилди, янги йўналишлар очилди.

2020 йил 29 августда «Ўзбекистон» метро йўлининг Қўйлиқ йўналишидаги ер устидан ўтган, узунлиги 11 километр бўлган, етти бекатдан иборат давоми ишга тушди. Йил охирида эса «Чилонзор» йўлининг Сергели йўналишидаги давоми фойдаланишга топширилди, у ҳам, Қўйлиқдаги метро каби, ер устидан ўтган.

Бугун Тошкент метрополитени бекатлари сони 43 тага етди. Аммо энг тез, қулай жамоат транспорти билан боғлиқ ҳал этиладиган муаммолар ҳали кўп.