«Жиддий қарамас эканмиз, Орол муаммосини Тошкент яқинига олиб келган бўламиз». Сенат ва масъуллар Айдар-Арнасой кўллар тизими ҳақида

Олий Мажлис Сенатининг 16 декабрь кунги ялпи мажлисида Айдар-Арнасой кўллар тизимида юзага келаётган муаммоларнинг экология ҳамда аҳоли саломатлигига таъсири юзасидан Вазирлар Маҳкамасига парламент сўрови юбориш масаласи кўриб чиқилди. Бу ҳақда «Дарё» мухбири хабар бермоқда.

Масала юзасидан сўзга чиққан Аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология қўмитаси раиси ўринбосари Рисқул Сиддиқов сўнгги йилларда Айдар-Арнасой кўллар тизимининг экологик ва биологик муҳитини яхшилаш, ундан фойдаланиш самарадорлигини ошириш билан боғлиқ муайян ишлар амалга оширилган бўлса-да, қатор муаммоли масалалар сақланиб қолаётганини таъкидлади.

«Кўллар тизимининг сув ҳажми 1994–2000 йилларда 44,1 млрд метр куб, ҳудуднинг умумий майдони 350 минг гектар, узунлиги 250 километр бўлган бўлса, «Чордара» сув омборидан 2013-2021 йилларда кўллар тизимига сув ташланмаганлиги боис сув ҳажми бугунги кунда 37,7 млрд метр кубни ташкил этади», – дейди у.

Сиддиқов кўллар тизимидаги сувларнинг йиллик парланиши ҳозирда иқлим таъсирида 10 фоиз, сувнинг сатҳи эса 2 метрга пасайиб, сувнинг минераллашганлик даражаси сўнгги ўн йилда 5,1 грамм/литрдан 8,6 грамм/литргача, тизимнинг энг сўнгги қисми бўлган «Боймурод» ҳудуди атрофида эса 12 миллиграммдан ошганлигини қайд этган. Баъзи жойларда аҳвол бундан ҳам жиддийроқ эканлиги таъкидланди. Сув сатҳи пасайиши ва сув таркибининг шўрланиши натижасида айрим қирғоқ бўйлари 15-20, баъзиларида ҳатто 50 метргача ортга чекинган, ана шу жойларда 15-20 сантиметр, баъзи жойларида эса ундан ҳам юқорироқ туз қатлами ҳосил бўлган. Бу эса кучли шамол вақтида тузли чангларга сабаб бўлаётгани, қишлоқ хўжалиги ерлари экин майдонлари ва инсон саломатлигига салбий таъсир кўрсатаётгани билдирилди.

Сенатор сўзида давом этар экан, балиқ захираларини сақлаб қолиш ва ҳимоя қилиш бўйича назорат тизими тўғри йўлга қўйилмаганлиги оқибатида ноқонуний балиқ овлаш ҳолатлари учраётганини таъкидлади. Кўллар тизими ҳудудида белгиланган меъёрлар асосида балиқлантириш, балиқ маҳсулотларини қайта ишлаш, экотуризмни ривожлантириш, сувнинг шўрланиш даражасини юмшатиш ишлари тизимли ташкил этилмаганини ҳам қўшимча қилди.

Шунингдек, балиқ овлаш контурларини ижарага бериш, ижара ҳақини ундириш, балиқ захираларини муҳофаза этиш, овлаш қоидаларига риоя қилишни назоратга олиш, балиқ овлашда фойдаланадиган техникаларни рўйхатга олиш ва уларнинг назоратини юритиш ишлари турли давлат органларига юклатилгани ва уларнинг фаолияти мувофиқлаштирилмагани алоҳида таъкидланди. Бундан ташқари, тизимда интенсив технологиялар талаб даражасида жорий қилинмагани, тизимдан фойдаланиш бўйича қабул қилинган ҳужжатларда номувофиқлик ҳолатлари мавжудлиги, экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги назорат бўйича туман (шаҳар) инспекцияларига Айдар-Арнасой кўллар тизимини муҳофаза қилиш бўйича штат бирликлари ажратилмагани айтилди.

«Агар бу муаммога экологлар, бутун жамият, халқ билан зарурий чоралар кўриладиган бўлса, яхши. Лекин ҳозиргидек ўз ҳолига ташлаб қўйиладиган бўлса, яқин 10-15 йилда бундан ҳам оғирлашишига олиб келади», – дея қўшимча қилди қўмита раиси ўринбосари.

Келгусида шўр сувлар оқибатида сув минераллашуви ортиб борадиган бўлса, чучук сувда яшайдиган балиқларнинг яшашига имкон йўқолади. Ўз-ўзидан балиқлар урчиши, чавоқланиши масаласи йўқ бўлади. Яъни чучук сувда балиқ овлаш умуман имконсиз бўлади. Иккинчидан, ушбу кўллар тизими тубидаги бир неча ўнлаб сантиметрлик қуйқадаги сероводород ёки водород сулфид очилиб қоладиган бўлса, атроф-муҳитга жиддий зарар етади. Ўша ҳудуд экотизимининг ихтиофаунаси ёки гидрофлораси йўқ бўлиб кетиши мумкин. Учинчидан, балиқ овлайдиган бир марталик кичкина катакли тўрларни тақиқлаш керак. Тўртинчидан, агар ҳозирданоқ 5-10 йилдан сўнг нима бўлиши ҳақида прогноз қилишни ўрганмасак, аҳвол ундан баттар бўлиши мумкин.Борий Алихонов, Сенатнинг Оролбўйи минтақасини ривожлантириш масалалари қўмитаси раиси

Ҳозирда ушбу тизимдаги сув манбасининг куни фақатгина коллектор ва дренаж тизимига қолган. Экологик вазият ўта жиддий эканлиги, нафақат сувнинг, балки сув кетган жойларнинг шўрланиши ҳам эртага чанг-тўзон манбасига айланиб қолиши асосий хавф бўлиши мумкин. Ўзим Оролбўйи ҳудуди, Қорақалпоғистондан келганим учун биламан. 1984 йилда 4-синф вақтимда ҳозирги «Кемалар қабристони»да маёқ бор эди. Кемада туриб кўрган катта денгизимиз кўз олдимизда. Институтни битириб 10 йил оралиғида Мўйноққа борганимизда Айдар-Арнасойдан 30 баравар катта, 1000 куб километр ҳажмдаги денгиз мана шу қисқа вақтда йўқолиб кетган. Тошкент шаҳридан у даражада узоқ бўлмаган айни ҳудудга (Айдар-Арнасой) жиддий қарамас эканмиз, вақтида чора-тадбирлар кўрмас эканмиз, Орол муаммосини мана шу ерга, Тошкент яқинига олиб келган, иккинчи Орол муаммосини келтириб чиқарган бўламиз.Жусипбек Казбеков, Экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг ўринбосари 

Собиқ Иттифоқ даврида Жиззах ва Сирдарё чўл зоналарида кўплаб миқдорда пестицидлар ишлатилган. Улар тупроқда қолиб, бугунги кунда шўрни ювиш жараёнида улар ҳам Айдар-Арнасой кўллар тизимига тушяпти. Кўлларнинг атрофи очилиши туфайли мана шу зарарли қумлар, дорилар, яқинда қилинган таҳлилларга кўра, Тошкент шаҳридаги дарахтларда ҳам чиқяпти. Кўп дарахтлар шунинг натижасида қуримоқда. Ўз вақтида «Чордара»да авария ҳолати бўлганида 24 миллиард куб сув ташлангани ҳисобига далалар ва чорвага катта зарар етган. Эндиликда Айдар-Арнасойни сақлаб қолиш учун жуда катта ишлар қилишимиз керак. Масала ҳозир айтилганидан ҳам оғирроқ.

Эргаш Солиев, Жиззах вилояти ҳокими

Сенатор ва масъуллар фикридан сўнг Танзила Норбоева ҳам айни масалада ўз фикрини билдириб, қарор лойиҳасини овозга қўйди. Лойиҳа бир овоздан маъқулланди.

Парламент сўровларини юбориш ўз-ўзидан бўлмайди. Жойларга чиқилади, ўрганилади, асосли бўлсагина сўров юборилади. Ҳукуматдан ушбу масалага жуда жиддий ёндашишни илтимос қиламиз. Ўзим Жиззахга борганимда вилоят ҳокими ва маҳаллий сенаторлар Айдар-Арнасой масаласини кўтарган. Орол фожиаси бизга жуда катта мактаб бўлган. Неча йиллар бўлган бўлса ҳам ҳалигача азиятини чекяпмиз. Бу инсон ҳаёти ва саломатлигига таъсир қиладиган масала, шунинг учун жиддий ёндашиб, зарур чоралар кўришимиз керак. Қарор лойиҳасида ҳаммаси баён этилган.

 Танзила Норбоева, Сенат раиси

Эслатиб ўтамиз, Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев 2021 йилнинг 8 ноябрида Айдар–Арнасой кўллар тизимида экологик барқарорликни сақлаш ва экотуризмни ривожлантириш масалалари бўйича йиғилиш ўтказган. Мутасаддиларга Айдар–Арнасой кўллар тизимининг экологик ҳолатини яхшилаш бўйича дастур қабул қилиш вазифаси қўйилиб, унинг доирасида сув сатҳини барқарор сақлаш ва шўрланиш даражасини камайтириш чоралари кўрилиши белгиланган. Ҳудудда экологик хавфсизликни кучайтириш, браконьерлик ва бошқа ҳуқуқбузарликнинг олдини олиш бўйича ҳам топшириқлар берилган.

Маълумот учун,  2020 йилнинг май ойида Ўзбекистонда ички туризмни тиклаш ва ривожлантириш мақсадида Айдар-Арнасой кўллар тизимида ва Тўдакўл тизимида дам олиш ҳудудлари ташкил этилиши кўзда тутилгани ҳақида маълум бўлганди. Президент Шавкат Мирзиёевга тақдим этилган лойиҳаларда Айдар-Арнасой кўллар тизимида Ором қирғоғи (Leisure Coast) сув соҳилбўйи дам олиш маскани ташкил этиш, Айдар-Арнасой кўллар тизими бўйлаб йўловчи ташувчи мунтазам автобус қатновини йўлга қўйиш кўзда тутилгани кўрсатилган.