Она тилисиз халқ чироғи ўчган халқ

Инсон бир умр ўзи билиб билмаган ҳолда эртасидан нимадир кутиб яшайди. То томирларида қон қайнаб турар экан, бу умид уни тарк этмайди. Чин миллат кишиси кенг доирада мушоҳада юритади, ўтмишига суяниб, келажагига ишониб амалия кўрсатади.

Кечагина «зўрлик билан қилинадиган зулм ўрнини пора олган, ижтимоий халқимизнинг энг асосий воситаси қилич эмас, пул бўлиб қолган» (Маркс, Энгельс) бизнинг даврда бугун қайта қуриш меваларига ҳақиқат, адолат зиёларига ташна миллатимиз вакиллари она тилимиз тақдири учун курашмоқдалар. Унинг мустақиллиги учун жон фидо қилишга ҳам тайёр ҳолатдалар. Зеро, миллатнинг миллат сифатидаги биринчи аломати ТИЛ! Буни Шарқ фозил-у дониш — файласуфлари ҳам, Ғарб марксистлари ҳам бирдек тан олишган.

«Ирқий, қавмий, жуғрофий, сиёсий, иродий кучлардан устун келадиган ва уларга ҳукм ўтказадиган, бизни миллат сўзига боғлаб турган надир?» — деб савол беради буюк шоир ва олим Зиё Кўкалп. Ва бу саволга ўзи шундай жавоб келтиради: «Социология илми шуни таъкидлайдики, бу боғлаб турган нарса — тарбия, маданиятда, яъни туйғуларда иштирок жараёнидир. Инсон энг самимий, энг ички туйғуларини пок тарбия пайтида олади. То бешикда экан, эшитган аллалари-ла она тилининг таъсири остида ўсади. Натижада энг кучли севганимиз тил — она тилимиздир. Руҳимизга вужуд берган бутун дин, ахлоқ ва гўзалликни ўша тил воситаси-ла олганмиз».

Миллатнинг, халқнинг келажаги биринчи галда фақат она тилга боғлиқлигини сўзи бошқа, амалдаги иши бошқа «мустабид шоҳ» Сталин ҳам рад этмайди. У «Миллий масала ва ленинизм» асарида «… миллионларча халқ оммаси маданий, сиёсий ва хўжалик тараққиёти бобида фақат она тилида, миллий тилда янгидан янги муваффақиятларга эриша олади», деб ёзади.

Тарихдан аён: қанча-қанча миллатлар йўқолиб кетганлар. Ўтмишидан ном-нишон қолмаган. Бундай халқларнинг узоқларни кўзлаган ҳаётий ғоялари бўлмаган, буюк сарварлари бўлмаган, ҳамжиҳатликлари, тотувликлари бўлмаган. Куч эса ҳамиша бирликда! Куч бир-бирини иззат-ҳурмат қилишда, севишда, халқ сифатида ўзини тарбиялаб бораверишда! Камолотга интилмаган халқ — халқ эмас!

Албатта, мен бу борада халқнинг маънавий фаолиятини назарда тутаяпман. Қайси бир халқ дунёдан йўқолиб кетган экан, биринчи галда ўша халқнинг она тилиси йўқолган!

Бунга мисол тариқасида инсоният тарихидан ҳозирча бизга маълум бўлган энг қадимий Шумер давлатини кўрсатиш мумкин. Бу серқуёш ўлка Месопотамия ерларида жойлашган бўлиб, Осиёнинг икки улкан дарёси Дажла ва Фуротнинг суви билан таъминланган, унда олти минг йил аввал қадимги даврнинг буюк цивилизацияси — Шумер давлати вужудга келган. Шумерлар цивилизацияси ассирийлар, бобиллар, оккадлар цивилизациясидан кексароқдир, санъати, адабиёти, юнонларникидан қадимийроқдир. Пифагор теоремасини шумер математиклари ўша пайтдаёқ исбот қилган.

Ана шу шумер халқи тилидан бизга фақат «сопол китоб»ларга битилган афсонавий Нуҳ, аниқроғи, Библиядаги Нуҳ ҳамда Гилгамиш ҳақидаги шеърий парчаларгина етиб келган.

Туркий, яъни ҳозирги тилимизнинг қадимийлиги ҳақида кўп гапириб ўтирмайман. Ва лекин Қутайба босқинларидан кейин она тилимиз келажаги учун курашган буюк тилшуносимиз Маҳмуд Кошғарий номини эсламай ўтиш ножоиздир. «Худо давлат қуёшини турклар буржида яратди. Фалакни ҳам шулар мулкига мослаб айлантирди. Уларни турк деб атади, мулкка эга қилди, уларни замонамизнинг хоқонлари қилиб кўтарди. Замон аҳлининг ихтиёр жиловини шулар қўлига топширди, халққа бош қилди, буларни тўғри йўлга юришга қодир қилди. Буларга қарашли кишиларни ғолиб қилди. Уларга қарашли кишилар мақсадларига етиб, бебошлар ҳалокатидан қутулди. Уларнинг ўқларидан сақланмоқ учун уларнинг хатти-ҳаракатларини маҳкам тутмоқ ҳар бир ақлли кишига лойиқ ва муносибдир. Буларга яқин бўлиш учун энг асосий йўл — уларнинг тилларида сўзлашишдир, чунки улар бу тилда сўзлашувчиларга яхши қулоқ соладилар, ўзларини яқин тутадилар, уларга зарар бермайдилар. Ҳатто улар ўз паноҳида турган бошқаларнинг гуноҳини ҳам кечиб юборадилар» («Девону луғотит турк»дан).

Аммо «замонамиз хоқонлари» боболаримиз асрлар давомида ўз хоқонлик-ҳукмронлик давронларида араб имлосига ўтилган она тилимизни, яъни давлат тилини форс тилига алмаштириб, сиёсат юргизиб келдилар. Натижада Яссавий, Ҳофиз Хоразмий, Лутфий, Отойининг соф тилини форсий, арабий сўзлар «эгаллаб» борди.

«Тил — тил араб аст, форсий шакар аст, туркий ҳунар аст» каби иборалар зиёлиларнинг орасида маталлашиб кетишининг боиси ҳам ана шундан. Буюк Алишер Навоийнинг она тилимиз ҳимояси «жанги»га киришининг ҳам боиси ана шундан. Навоий даврида форс тилида ёзувчилар шу даражага етдики… «Ҳар киро дар даҳон забон бошад, Дар санои шоҳи жаҳон бошад», яъни «Оғзида тили бор ҳар бир кимса жаҳон шоҳига ҳамд-у сано ўқисин!» бўлди.

Кейинроқ Заҳириддин Бобур она тилимиз софлиги учун курашга ҳаракат бошлади, ҳатто қадимий туркий имломизни кенг жорий қилиш учун «Хатти Бобурий» деган асар ҳам ёзди, бироқ уни оммавийлаштиролмади.

Бугунги кунда адабий жамоатчилик ўртасида гоҳи-гоҳида «тилимизни форсчадан, арабчадан тозалаш» ҳақида гап кетиб қолади. Аммо, менинг назаримда бу бирёқлама, хато қарашдир. Биз эски ўзбек имлосига қайтишимиз жоиздир! «Биз тарихимиздан узилиб қолган халқмиз… Ҳаётнинг паст-у баландини тушунганимиз сари бу масала юзага чиқиб қолаяпти. У чуқурлашиб бораверади («Гулистон», 1989 йил, 7-сон.). Битта Абу Райҳон Беруний номли Шарқшунослик институтида тўпланган қўлёзмалар ҳозирги кунда 18 минг томдан ошиб кетибди.

Тил либоси — имло! Тилимиз либосидан айирувчилар, кўпчилик таъкидлаганидек, 30 йилларда пайдо бўлгани йўқ. Унинг илдизи XIX асрнинг иккинчи ярмидаги чор Россиясининг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсатига бориб тақалади.

Ўттиз беш йил Туркистонда яшаган, Самарқандга губернаторлик қилган чор маъмури Н. С. Ликошин («Полжизни в Туркестане. Очерки быта туземного население». Санкт-Петербург, 1917 г.)нинг ёзишича, Туркистоннинг собиқ генерал-губернатори барон Вревский 1891 йил ўлка вилоятлари ҳарбий губернаторларига йўллаган махфий хатида қуйидаги кўрсатмани берган: «…ишни, жаноблар, шундай ташкил қилиш пайти келдики, маҳаллий халқ (туземцы) рус ва фақатгина рус мактабида ижтимоий фаолият ва давлат хизмати учун зарур билимлар маскани ва тарғиботчиси тимсолини кўришсин ва айни вақтда анъанавий мактаб ва мадрасадан олган билимларининг ҳозирги давлат ва ижтимоий тузумга яроқсизлигини англаб етишсин» (56—57-бетлар). Қарангки, чор генерал-губернатори тарихий маданиятимизни, она тилимизда таълим олишни очиқдан-очиқ тақиқлаган ёки миллий мактаб-мадрасаларни ёпишни тавсия қилмаяпти, балки уларни фақатгина «ижтимоий ва маъмурий фаолиятда кераксиз» қилиб қўйишни маслаҳат беряпти. Яна шу юқорида кўрсатилиб ўтилган нашрда айтилишича, Н. П. Остроумов томонидан ишлаб чиқилган эски ўзбек алифбосини кирилл алифбоси билан алмаштириш плани бўлган. Бу план нимагадир ўз пайтида амалга оширилмай қолган.

Аммо «…мамлакатда она тилида кўп мактаблар очиш керак, уларни она тилини биладиган ўқитувчи кадрлар билан таъминлаш керак», «…бошқарув аппаратларининг ҳаммасини, партия ва касаба союзларидан тортиб давлат ва хўжалик аппаратларигача миллийлаштириш, яъни уларни таркиби жиҳатидан миллий қилмоқ керак», «…она тилида матбуотни, театрлар, кино ва бошқа маданий муассасаларни кўпайтирмоқ керак…», деган Сталин ва у бошлиқ маҳаллий «раҳнамолар» уни минг либосда турланиб, боплаб амалга оширдилар. Бу сиёсий «ўйин»лар оқимига қарши турганларнинг тақдири бугун барчага маълум.

Дарҳақиқат, миллат тили ривожи — миллат маорифининг ривожидир. Маориф ривожисиз ҳеч бир миллат, ҳеч бир давлат туб таянчга, яшаб қолишдек пойдеворга эга бўлолмайди!

Бизга маълумки, ҳозирги кунда бутун дунё халқлари ҳавас билан (баъзилари ҳасад билан) қараб турган Япония ХХ аср бошида фақат маориф воситаси орқали оз фурсатда улкан юксалишларга эришди. Бу юксалишнинг асосий боиси ўзининг барча куч-қудратини маориф соҳасига йўналтирганлигидадир. Буни Туркия мисолида ҳам кўришимиз мумкин.

Маориф ривожи эса, аёнки, ўзлигини танишга, миллий маданиятни, миллий саноатни ривожлантиришга, Ватаннинг ишлаб чиқариш қувватини оширишга, давлат ҳаракатларини халқ орзу-интилишлари, мурод-мақсадлари билан бирлаштиришга олиб келади.

Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, тўла маънодаги ҳуқуқсиз тилли халқнинг келажаги йўқ! Ўзбекларда «чироғи ўчган халқ» деган ибора бор. Зеро, она тилисиз халқ — чироғи ўчган халқ.

Бугун ошкоралик, қайта қуриш замонида кўп миллатлар, тиллар борасида ҳам «доҳий»га мурожаат қилмоқда: «Кимки миллат ва тилларнинг тенг ҳуқуқлилигини эътироф этмаса ва ҳимоя қилмаса, ҳар қандай миллий зулмга ёки тенг ҳуқуқсизликка қарши курашмаса, ундай киши марксист эмас, ундай киши ҳатто демократ ҳам эмас!» («Миллий масала тўғрисида танқидий мулоҳазалар» мақоласидан).

Ҳақиқат аён: ўзбек тилига давлат тили ҳуқуқи берилиши — зарурият!

Азим Суюн«Ўзбекистон адабиёти ва санъати», 1989 йил 15 сентябрь