Netflix’да «Қандай қилиб золимга айланиш мумкин?» («How to Become a Tyrant») номли ҳужжатли сериал чиқди. Ушбу чиройли шоу муаллифлари ҳокимият тепасига келиш ва уни қўлда сақлаб туриш услублари ҳақида томошабинга гўёки бу қандайдир «шахсий самарадорлик» тўғрисидаги қўлланмада ёзилганидек ҳикоя қилади. Сценарий муаллифлари сериални кўриб бўлган томошабин даҳшатга тушишига ва охир-оқибат зулм томон кўрсатилган оддий ишорадан ҳам нафратланадиган даражага етишига умид қилгандек. Аммо сериални томоша қилган Meduza нашри муҳаррири Максим Трудолюбов ушбу киноасар россиялик (катта эҳтимол билан, МДҲнинг бошқа мамлакатларидаги — шу изоҳ «Дарё»ники) томошабинни даҳшатга солиши эҳтимоли кам, деган хулосага келди. Бунга сабаб, унинг фикрича, «Қандай қилиб золимга айланиш мумкин?»нинг муаллифлари ҳақиқий диктатура нима эканини россияликлардан кўра яхшироқ билмайди.
Диктаторлар Ғарб адабиёти, санъати ва киносида худдики мутлақ «зулм»нинг элчилари сифатида мунтазам намоён бўлади. Улар диктатордан даҳшатга тушади, уни ағдаради, унинг устидан кулади. Бироқ «Қандай қилиб золимга айланиш мумкин?» ҳужжатли сериалидаги каби ўткир публицистик пафосни, ҳар ҳолда, ҳар доим ҳам кўравермайсан. Тузилиши жиҳатидан бу сериал тез-тез алмашадиган архив кадрлари, анимация ва экспертларнинг қисқа интервьюларидан иборат жўшқин «ролик»лар тўплами. Ҳар бир қисми битта диктатор ва битта мавзуга бағишланган: «Ҳокимиятни эгалланг» (Гитлер), «Рақибларни йўқ қилинг» (Саддам Ҳусайн), «Қўрқув ёрдамида ҳукмронлик қилинг» (Иди Амин), «Ҳақиқатни назорат қилинг» (Сталин), «Янги жамият яратинг» (Муаммар Каддафи), «Умрбод ҳукмронлик қилинг» (Шимолий Кореядаги Кимлар сулоласи).
Одамлар қандай қилиб диктаторга айланади? Netflix талқини
Фильм шундай тайёрланганки, гўё томошабинга диктаторлик ҳокимиятининг бутун сир-асрорини ўргатадигандек. Худдики мамлакатлар ва халқларни ўз измига бўйсундирган барча золимлар фойдаланадиган бир «қўлланма» ё «йўриқнома» бор, бошловчи эса (кадр ортидаги овоз «Тахтлар ўйини» сериали орқали танилган актёр Питер Динклэйжга тегишли) доимий равишда шу «қўлланма»га таяниб томошабинга мурожаат қилади. Исталган одам диктатор бўлиши мумкин — бунинг учун мана шу кўҳна ва қалин китобда ёзилган қоидаларга риоя қилинса бас, дейилади фильмда. Ягона муаммо шундаки, бўлажак тиран фавқулодда оғир қарорлар қабул қилиши ва маънавий-ахлоқий чекловлардан бутунлай воз кечиши лозим.Фильмда, масалан, Саддам Ҳусайн Ироқдаги ҳокимият тепасига келганининг олтинчи куни ҳукмрон «Баас» партиясининг қурултойини қандай ўтказгани ҳақида ҳикоя қилинади. Ҳусайн унинг раҳбарлиги кимларгадир ёқмаётгани ҳақида хабар топганини айтиб, партиянинг юқори мартабали вакилларидан бирини минбарга таклиф қилади. У эса президентга нисбатан фитна ташкиллаштирмоқчи бўлганини тан олади ва бошқа «фитначи»ларнинг исмларини ошкор қилади. Уларнинг бари мажлислар залининг ўзидаёқ қўлга олинади. Фитна ҳақидаги иқрорлар қийноқлар орқали қўлга киритилган бўлса-да, энг асосийси, Ироқ элитаси унга айтилмоқчи бўлган гапни яхши тушуниб олади: янги етакчига қарши чиқиш ҳақида ҳатто ўйламаган ҳам маъқул.
Диктаторлик йўлининг бошида турган ёш раҳбар аҳолининг норозилигидан ўз фойдаси йўлида фойдаланишни билиши, ҳокимиятни эгаллаб олиш фурсатини тўғри чамалай олиши, садоқатли яқинлар даврасини шакллантира олиши, ҳаётнинг барча жабҳаларига кириб бора оладиган махфий полицияни таъсис этиши, мухолифатдан қутулиши («ўлдир ёки ўзинг ўликка айланасан»), яқинларини ўзига қарата олиши ва бир вақтнинг ўзида уларни қўрқувда ушлаб туриши (баъзида уларнинг айримларидан очиқ-ошкора воз кечиши), сиёсий муаммолар юзага келганида «айбсиз айбдор»ларни тўғри танлай билиши лозим.
Бу намунавий қоидаларни бошловчи «Қандай қилиб золимга айланиш мумкин?» номли китобдан ўқиб беради, аслида эса бундай китоб мавжуд эмас.
Одам қандай қилиб диктаторга айланади? Ғарб сиёсатшунослиги талқини
Аммо мавзуси шунга яқин китоб бор, йўқ эмас. У «Диктаторнинг қўлланма китоби. Нима учун ёмон хулқ-атвор — деярли ҳар доим яхши сиёсий ечим?» деб номланади. Уни 10 йил аввал Нью-Йорк университети сиёсатшунослари Брюс Буэно де Мескита ва Алистер Смит чоп этган. Муаллифлар ғоявий мураккабликлардан воз кечиб, сиёсатга амалий ўйин сифатида назар солишни таклиф қилади.Ушбу муаллифлар таклиф этаётган концепция асоси шундан иборатки, сиёсатчининг муваффақияти ёки муваффақиятсизлиги у учта асосий таъсир гуруҳи билан муносабатларни қандай қурганига боғлиқ. Бу учта гуруҳ қуйидагилардир: номинал селекторат (оддий сайловчилар, овоз бериш ҳуқуқига эга одамлар; аҳамияти нисбатан пастроқ бўлган гуруҳ), ҳақиқий селекторат (етакчи ким бўлишини танлайдиганлар, масалан, ғолиб партия раҳбарияти; бу аҳамияти нисбатан юқорироқ бўлган гуруҳ), музаффар коалиция (энг яқинлар давраси, ҳал қилувчи гуруҳ).
Музаффар коалиция — бу ҳукмдор ҳақиқатан ҳам уларга боғланиб қолган одамлар гуруҳидир. Агар ҳокимият тепасида қолишни истаса, ҳукмдор айнан шу гуруҳдагиларга энг кўп марҳамат кўрсатмоғи лозим. Барқарор диктатура сирларидан бири шуки, доҳийнинг энг яқин одамлари гуруҳи унча катта бўлмаслиги ва бир-бирига мустаҳкам боғланган бўлиши керак. Яқинлар давраси қанчалик кичик бўлса, диктакторлик «ўйини»да қатнашаётганларга тегадиган давлат пироги бўлаги ҳам шунча катта бўлади, боз устига бундай даврани назорат қилиш ҳам нисбатан енгил. Етакчининг атрофидагилар унга хиёнат қилиш ўзлари учун бефойда эканига — раҳбардан юз ўгиргандан кўра, унга садоқат кўрсатиш орқали кўпроқ нарсага эга бўлишларига ҳар вақт ишончлари комил бўлиши керак.
Доҳий ўз яқинларига боғланиб қолган, аммо улар ҳам доҳийсиз яшай олмасликлари керак. Авторитар тизим барқарор бўлиши учун доҳий ва унинг яқинлари давраси ўртасидаги муносабатлар симбиозга ўхшаши керак (айнан шу сабабли ҳам Россия сиёсий менежменти тилларда достон бўлган «элита ичидаги бўлиниш» ҳодисаси юз беришидан жуда хавотирланади).
Буэно де Мескита ўзи томонидан ишлаб чиқилган сиёсий прогнозлаштириш методологияси билан танилган. Унга кўра, сиёсатчиларни икки нарса қизиқтиради: натижага эришиш ва нуфузининг тан олиниши. Маълум бир масала бўйича прогнозни тайёрлаш учун сиёсатшунос ушбу масалани ҳал қилишда энг нуфузли шахс кимлигини, мазкур жараёнда қарор қабул қиладиганлар қандай мақсадларни илгари сураётганини, қарор қабул қиладиганлар масалага қанчалик диққат-эътибор билан қараётганини ва жараённинг барча иштирокчиларида қандай имкониятлар борлигини аниқлаб олади. Бу ахборотни тўплаб, Буэно де Мескита маълумотларни ўз моделига киритади ва таъкидлашича, 90 фоизга аниқ чиқадиган жавобни қўлга киритади (сиёсий прогнозлаштириш — Мескита учун бизнес, шу боис унинг китобларини айни шу жиҳатни эътиборга олган ҳолда ўқиш керак).
Одамлар қандай қилиб диктаторга айланади? Ичкаридан назар
«Қандай қилиб золимга айланиш мумкин?» фильми муаллифлари, афтидан, юқорида санаб ўтилган ғоялардан яхши хабардор: Буэно де Мескита — фильмдаги шарҳловчилардан бири. Бироқ улар сериални фақат диктаторларга бағишлаган, ваҳоланки нью-ёрклик экспертнинг концепцияси сиёсатчилар ҳар вақт ва ҳар жойда фақат ва фақат бир нарсани — ғалаба ва тан олинишни исташини баён қилади.Буэно де Мескита турли сиёсатчиларнинг (улар ҳар доим диктатор бўлиши шарт эмас) хулқ-атворини таҳлил қилади. Унинг сўзларига кўра, сиёсий тизимлар демократлашувнинг даражаси билан эмас, балки селекторатлар ва қўллов коалициясининг тузилмаси билан фарқ қилади. Демократик жамиятларда ушбу гуруҳлар кўпроқ ва нисбатан мураккаброқ тузилишга эга (ҳал қилувчи сайловчилар, партия раҳбарияти ва ҳоказо), авторитар жамиятларда эса аксинча — гуруҳлар камроқ ва шаффофлиги ҳам нисбатан паст (олигархлар, ҳукмдор ҳузуридаги «политбюро»). Бироқ де Мескитанинг таъкидлашича, унисида ҳам, бунисида ҳам истиқболни ҳисоблаб чиқариш мумкин.
Тизимлар ўртасидаги ягона фарқ шундаки, баъзиларида бу (ҳокимиятни эгаллаш ва уни қўлда сақлаб қолиш) мақсадларни рўёбга чиқариш учун тўсиқлар кўпроқ, бошқаларида эса — камроқ. Айрим мамлакатларда ишлаб турган жараёнлар ва масалан, президентлик муддатларига қўйилган чекловлар бор, бошқа мамлакатларда эса — йўқ. Ёки бўлмаса, бу чекловларни четлаб ўтиш, уларни йўққа чиқариш мумкин — худди яқинда Россияда Владимир Путин учун йўққа чиқарилгани каби.
Сериалда ҳақиқатан ҳам — жуда соддалаштирилган ҳолда бўлса-да — ҳокимиятни эгаллаб олиш ва уни қўлда сақлаб қолишнинг типик услублари кўрсатилган. Аммо «Қандай қилиб золимга айланиш мумкин?» сериали урғуни етакчининг шахсиятига беради: худдики ўзингда улуғлик васвасасини ривожлантирсанг, сериалда кўрсатилган «диктаторлик жодуси» ҳақидаги китобни тополсанг бас — яккаҳукмрон бўлишинг кафолатланади. Бу худди «Россия мухолифати рангли инқилоблар бўйича чет эл ‘қўлланмаси’дан фойдаланади» деган тасаввурга ҳаммани (эҳтимол, ўзини ҳам) ишонтиришга уринадиган россиялик амалдорлар, политтехнологлар ва пропагандачиларни ёдга солади.
Ваҳоланки, аслида кўплаб диктатуралар белгиланган қоидалар тўпламига риоя қилиниши натижасида эмас, балки амалдаги қоидаларни қайта ёзиш ёки бекор қилиш орқали ўрнатилган. Сайлов натижаларини сохталаштириш, президентлик муддатига қўйилган чекловни бекор қилиш ва мустақил матбуотни йўқ қилиш учун на катта ақл, на қандайдир «қўлланма»ни ёдлаш керак. Умуман, диктаторнинг «ақли» ҳақида гапирадиган бўлсак, у, эҳтимол, зулмни қўллашда меъёрни била олиш билан ифодаланса керак — уни шундай қўллаш керакки, ҳокимиятни сақлаб қолиш учун етарли бўлса, айни вақтда душманларни ҳам кўпайтириб юбормасин.
Ва ниҳоят, сериалнинг яна бир муаммоси — биринчи мавсум учун танлаб олинган диктаторларнинг бари АҚШнинг душманлари ва Ғарб олами билан келишолмаган мамлакатларда ҳукмронлик қилган. Камига Саддам Ҳусайн тузуми 2003 йили Ироққа қарши ҳарбий операция оқибатида АҚШ ва унинг иттифоқчилари томонидан ағдариб ташланган. Тўғри, сериалда тилга олинган диктаторларнинг бари даҳшатли даражада ёмон, аммо бундай танлов фильм орқали етказилмоқчи бўлган фикрга нисбатан ишончни сўндиради. Ғарб оламидан бўлмаган томошабин шундай савол қўйиши мумкин: «АҚШнинг иттифоқчиси бўлга Сомоса, Маркос, Пиночет каби бошқа диктаторлар қани?».
Ғарб оммасининг қаттол тузумларга нисбатан қизиқиши цирк томошаларидаги энг нозик фокуслар сирини фош қилишни ёқтирадиган ташрифчиларнинг қизиқувчанлигини ёдга солади. Диктатураларда яшаётганлар эса бу аслида томоша эмас, балки кундалик, анчагина зерикарли ҳаёт эканини яхши билади.
Бу ҳақда яна нималарни ўқиса арзийди?
Габриэль Гарсиа Маркес. «Бузрукнинг кузи»Диктатуралар, автократлар ва мутлақ ҳокимият ҳақида китоблар кўп, бироқ уларнинг аксарияти ҳеч қачон диктатурада яшамаган Ғарб сиёсатшунослари, романнавислари ва журналистлари томонидан ёзилган. Агар бугун кимнидир қайта ўқиш керак бўлса, бу борада Маркесдан муносиброғи йўқ. Унинг асарларида Ғарб антиутопияларидаги каби қаттол тоталитаризм анқимайди, аксинча, ҳақиқий ва жонли «умидсизлик ва қайғу салтанати» қарши олади. Ҳокимият қўллайдиган технологиялар ҳақида Маркес сиёсатшунослардан яхшироқ билса биладики, асло ёмон эмас — асарда президентнинг ўхшаши (нусха)ни ҳам, яқинлар даврасини бошқариш санъатини ҳам, бошқарувнинг бош тамойили ўлароқ қонун-қоидалардан воз кечишни ҳам учратасан.
Марио Варгас Льоса. «Ибодатхонадаги мулоқот»
Ўзи Лотин Америкаси адабиётида бутун бошли «диктакторлик» жанри (la novela de dictador) бор. Шу жанрга тааллуқли «Ибодатхонадаги мулоқот» романи ҳам диктатуралардаги сиёсий ҳаёт антиутопияларнинг муаллифлари тасаввурида ва диктаторлар қўл остида ўсиб-улғайганлар тасвирида қанчалик фарқ қилишини кўрсатиб беради. Диктатура тасаввурни эгаллаб олади, иқтидорли инсонларни унга қарши курашиш ҳақида ўйлашга мажбур қилади, охир-оқибат одамларни куч сарфлаш имкониятларидан маҳрум қилади ҳамда чеккага улоқтириб ташлайди.
Мигель Анҳель Астуриас. «Сеньор президент»
«Диктаторлик» жанридаги дастлабки романлардан ва айни вақтда «сеҳрли реализм»нинг илк намуналаридан бири — қалтис саргузаштларга тўла ва жуда қизиқарли, нафақат авторитаризм табиатига қизиққанларга, балки бошқалар учун ҳам ҳақиқий мароқли мутолаа манбаси.
Изоҳ (0)