1869 йилда Дмитрий Менделеев кимёвий элементларнинг даврий жадвалини кашф қилганидан кейин, унда муайян катаклар бўш қолаётган эди. Бу бўш катакларни эгаллаши лозим бўлган элементлар албатта табиатда мавжуд экани, лекин, улар шунчаки ҳали кашф қилинмаганлиги ҳақида ўша пайтдаёқ барча кимёгарлар якдил фикрга келишганди. Орадан кўп ўтмай, турли лабораторияларда даврий жадвалдаги у ёки бу бўш катакни эгаллаши лозим бўлган кимёвий элемент кашф қилингани ҳақидаги хабарлар пайдо бўла бошлаган. «Дарё» бугунги мақолада илм-фандаги ана шундай ютуқлардан бири ҳақида ҳикоя қилади.
Даставвал, 1875 йилда галлий элементи очилган бўлса, кейинроқ, 1879 йилда скандий кашф қилинган эди. Эътибор беринг – ушбу элементларга муайян ҳудудлар номи берилган. Галлий – ҳозирги Франция ўрнида бўлган қадимги Галлия шарафига номланган (уни фаранг кимёгари Лекок де Буабодран кашф қилган). Скандий эса Скандинавия ярим ороли шарафига аталган. Кашшофларнинг ғоясига кўра, элемент номида мамлакатнинг ёки ҳудуднинг номи акс эттирилса, ушбу мамлакат шуҳратини ортишига хизмат қилиши керак эди.
Даврий жадвалда худди шу мантиққа асосан номланган яна қатор элементлар мавжуд. Хусусан, америций, франсий, полоний, ниҳоний ва рутений элементлари мос равишда Америка, Франция, Польша, Япония ва Россия шарафига номлангандир. Улар қаторидаги яна бир муҳим элемент – германий эса ўз номидан айтиб турибдики, Германия шарафига аталган. (Булардан ташқари, шаҳарлар ёки ҳудудлар номи акс этган берклий - Беркли, гафний – Копенгаген, лютесий – Париж, иттербий – шу номли қишлоқ, голмий – Стокгольм, дубний – Дубна, теннесин – Теннеси штати сингари қатор топонимик атамали кимёвий элементлар ҳам бор).
Бугун, 6 февраль, Германия шарафига номланган ўша германий элементи кашф этилган сана ҳисобланади. Аниқроқ айтадиган бўлсак, у кашф этилгани ҳақидаги хабар 1886 йилнинг айнан 6 февраль куни эълон қилинган эди. Элемент немис кимёгари Клеменс Винклер (1838-1904) томонидан очилган бўлиб, у Саксония ҳудудидан топилган аргиродит минералини тадқиқ қилиш асносида, унинг таркибида 7 фоизга яқин миқдорда номаълум модда борлигини аниқлаган. У ўша 7 фоиз номаълум моддани синчиклаб ўрганиб, унинг ҳали фанга номаълум бўлган алоҳида кимёвий элемент эканини фаҳмлаб қолган. Винклер 1886 ва 1887 йилларда чоп этган бошқа иккита катта илмий мақоласида ўзи кашф қилган германий элементининг физик ва кимёвий хоссаларини муфассал баён қилиб берган ва шу орқали, Менделеевнинг даврий қонуни ҳақ эканини исботланишига жуда катта ҳисса қўшган. У германий тетрахлориди воситасида ушбу элементнинг атом оғирлигини ҳам аниқ ҳисоблаб чиқиб, яна шунингдек, бир неча бошқа бирикмаларини ҳам кашф қилган эди.
Оддий модда шаклидаги германий – оч тусли металл бўлиб, ҳозирда асосан оптик толали кабеллар ишлаб чиқаришда кенг қўлланади. Лекин у очилган ўша дастлабки йилларда ҳеч нимага яроқсиз бўлгани билан олимларнинг ҳам, шунингдек, ушбу элементга номи берилган Германия доҳийларининг ҳам ҳафсаласини пир қилган эди. Чунончи, германий кашф этилгач, айнан у орқали Германиянинг давлат сифатидаги куч-қудратини тарғибот-ташвиқот қилишни истаган Отто фон Бисмарк ва кайзер Вилгелмлар ушбу металлдан ўзлари учун ханжар ва дубулға ясалишига фармон беришганди. Лекин бундан тайинли иш чиқмаган ва Бисмарк ҳамда кайзер Вилгелм тоза хуноб бўлишган. Бунинг сабаби, ўша пайтда германийни олиш жуда қимматга тушадиган жараён бўлиш билан бирга, унинг анчайин мўрт ва қурол-аслаҳа тайёрлаш учун яроқсиз металл экани билан боғлиқдир. Ҳақиқатан ҳам, германийни алоҳида ажратиб олиш ҳозирда ҳам жуда қиммат жараён саналади. Қизиғи шундаки, сайёрамиздаги германий миқдори анчайин мўл. Унинг миқдори ҳатто биз учун жуда яхши таниш бўлган ва гўёки миқдори анча кўпдек туюладиган металлар – кумуш ва қўрғошиндан ҳам кўпроқдир. Шунга қарамай, германийни алоҳида, соф ҳолда ажратиб олиш жуда қийин ва мураккаб. Шу сабабли ҳам германий элементи ҳақида кимёгарлар ҳазиллашиб «германий ҳамма жойда бор, лекин ҳеч қаерда йўқ» дейишади.
Германий элементи асосан бошқа рангли металлар рудалари таркибида, хусусан, волфрам конларидан олинади. У ўзи алоҳида кон ҳолида мавжуд бўлмайди ва ердаги барча германий миқдори турли минераллар ва тоғ жинслари таркибида жуда сийрак тарзда ёйилиб сочилиб кетган ҳолда тарқалгандир. Ҳозирда жаҳон бўйлаб асосий германий қазиб олиш нуқталари Россия Узоқ Шарқида – Сахалин ва Владивостокда, шунингдек, Хитойнинг шимоли-шарқида – Ички Мўғулистон ҳудуди ва Юнан провинциясида жойлашган. Шунингдек, жаҳондаги умумий германий ишлаб чиқариш миқдорининг салмоқли улуши АҚШ ҳиссасига ҳам тўғри келади.
Германий, шунингдек, баъзи ўсимликлар таркибида, хусусан, саримсоқда ҳам мавжуд.
Юқорида келтирилган сабабларга кўра, германий то 1930 йиллар ўрталаригача деярли ҳеч қандай амалий соҳада қўлланилмаган. Лекин, тахминан ўша пайтлардан бошлаб яримўтказгичлар физикаси кескин тараққий эта бошлагач, германий металлининг яримўтказгич хоссаси олимларга маълум бўлди ва шу ондан бошлаб унинг юлдузли даври келди. Яримўтказгичли транзисторларнинг маиший электроникада кенг қўлланила бошлаши натижасида жаҳон бўйича германий элементига талабнинг кескин ортишига олиб келди. Қолаверса, бу элементдан тепловизор оптикасида, кимё корхоналари учун катализаторлар тайёрлашда, металлургияда турли қотишмалар таркибида, ҳамда ядро физикасида кенг фойдаланилади. Шунингдек, юқорида ҳам айтилганидек, оптик толали кабел симларини тайёрлашда ҳам германий кўп миқдорда керак бўлади. Маълумотларга кўра, жаҳон бўйича ишлаб чиқариладиган германийнинг тахминан 35 фоиз улуши айнан оптик толали кабеллар тайёрлашда қўлланилар экан.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)