1399 йилнинг январь ойида Амир Темур Кўрагон Ҳиндистон юриши давомида Деҳли шаҳридан сўнг Мерут шаҳрини эгаллади. «Дарё» сана муносабати билан бугунги мақолани Темурхоннинг ҳинд юришига бағишлайди.
Оҳанрабо Ҳинд диёри
Ҳиндистон қадимги даврлардан буён барчани ўзига жалб қилиб келади. Эрамиздан аввалги тўртинчи асрда Буюк Александр Ҳиндиқушдан ўтиб «Ҳинд сори» юзланди. Ундан кейин келган салавкийлар, Бақтрия, Кушон империяси бу диёрда ҳукмронлик қилди. Буддавийлик дини Ҳиндистондан Марказий Осиё орқали Кушонлар даврида Хитой ва кейинчалик узоқ шарққача етиб борди. Саккизинчи асрдан бошлаб Ҳиндистонга мусулмонлар юришлари бошланди.
Қисқа давр ичида ислом ҳинд остоналаригача келди. Амударёнинг жанубий ерларида турк сулолаларидан бўлган ғазнавийлар ҳукм сура бошлади. XI асрда ушбу сулоланинг энг буюк лидери Султон Маҳмуд Ғазнавий Ҳиндистоннинг шимолий қисмига юришлар қилиб турди. Ғазнавийлар ўрнида ғурийлар ҳокимият тепасига келди. Ғурийлардан кейин мамлукларнинг Деҳли султонлиги ташкил этилди. Мазкур давлат бир нечта мусулмон сулолаларни алмашган ҳолда 1526 йилгача мавжуд бўлди. Султонликнинг энг йирик мағлубиятларидан бири эса 1398–1399 йиллардаги Амир Темурнинг ҳинд юриши пайтига тўғри келади.
Темурнинг Ҳиндга юриши
Хилда Хукхемнинг ёзишича, Панжоб водийси Темур учун Чиғатой хонлигининг қонуний ҳудуди ҳисобланган. Бундан ташқари, Султон Муҳаммад Туғлуқ вафотидан кейин Деҳли султонлиги заифлашиб борди ва атрофдаги кичик князликлар мустақиллик эълон қилди. Унинг вориси Феруз Шоҳ замонида ҳам бу нарса давом этди. Султонлик кичрайиб, Деҳли билан чекланиб қолди.Амир Темур Ҳиндиқушгача бўлган ерларни ўзига бўйсундирган пайтда, қочиб кетган маҳаллий амирлар Деҳлидан бошпана топган эди. Тарихчиларнинг фикрича, Темур Ҳиндистонни доимий бошқариш ниайтида эмас, балки бойлик, ўлжа илинжида эгаллашни истарди. 1392 йилда бир пайтлар Султон Маҳмуд Ғазнавий мулки ҳисобланган ерларни бошқаришни невараси Пирмуҳаммад ибн Жаҳонгирга топширган Темур, 1397 йилда унга Ҳиндистонга юриб, душман ҳинд князликларига ҳужум қилишни буюрди. Шу тариқа Мўлтон Пирмуҳаммад томонидан эгалланди.
Шу йил қишни Мовароуннаҳр шимолида ўтказган Темур 1398 йилнинг илк ойларида Самарқандга қайтди ва қўшинни тўплади. Қурултой чақирилиб, унда Ҳиндистон юриши ҳақида эълон қилинди. Қурултойда Темурхон қуйидагича нутқ қилди:
«Ферузшоҳнинг набираси Деҳли тахтига ўтирди. Аммо бу ёш султоннинг ҳукми ўз қўл остидагиларга ўтмайди. Ҳатто улар унга қарши душманлик қилмоқда. Шундайлардан бири Сарангхон Мўлтонни Саййид Хизр хондан тортиб олди, аммо ўзи ҳозир Пирмуҳаммаднинг ҳужумига дучор бўлди. Деҳлида Сарангнинг биродари Маллухон рақибларини мағлуб этиб, шаҳарни эгаллади ва султон номидан ҳукмронлик қилмоқда. Бу тартибсизликлар бизнинг ғалабага чанқоқ қўшинимизни Ҳиндга олиб боришга мажбур қилмоқда.
Бундан ташқари, ҳақ динга Ҳинднинг кўп жойида амал қилинаётган бўлса-да, салтанатнинг катта қисмида мушриклар истиқомат қилмоқда. Деҳли султонлари ҳақ динни ҳимоя қилишдан ожизлик қилмоқда. Мусулмон ҳукмдорлар фақат жизя олиш билан чекланмоқдалар…»
Шундай қилиб, Темурнинг 90 минг кишилик қўшини март ойида Ҳиндистонга қараб юришни бошлади. Қўшиннинг энг яхши қисми чиғатойлардан ташкил топган эди. Бўлинмалар қўмондонлари эса унинг ёшликдаги дўстлари эди. Самарқандга Амир Темур Мироншоҳнинг ўғли Умаршайхни қолдириб кетди.
Қўшин Термиз яқинида Амударёни кесиб ўтди ва Андаробда тўхтади. Қўшиннинг асосий қисми ва юклар шу ерда қолдирилди ва унинг ўзи махсус гуруҳ билан Кофиристонга қараб юрди. Сиёҳпўшлар деб аталадиган халқ бу пайтда мусулмон эмас эди ва Темур уларни мағлуб этиб, асосий қўшин учун Ҳиндистонга борадиган йўлни очиб қўйди. Ўзи ҳам қўшиннинг асосий қисмига келиб қўшилди. Шу орқали у Мовароуннаҳрнинг тоғлардаги потенциал душманларини ҳам йўқ қилган эди. Йўлда қалъалар ва гарнизонлар қурилди.
1398 йилнинг август ойида Кобул ҳам эгалланди. Шаҳар яқинида чодир тикди ва бир қанча муддат шу ерда давлат ишлари билан машғул бўлди. Бир қатор элчиларни ҳам қабул қилди. Кобулда унга Форсда қолган қўмондон Шайх Нуриддин келиб қўшилди. У форсдан йиғилган катта бойлик ва совға-саломлар билан келган эди. Бу ерда турилган муддатда бир қатор ободончилик ишлари ҳам амалга оширилди. Қурғоқ ерларга канал қазилиб, сув чиқарилди. Канал қирғоқлари бўйлаб қишлоқлар қурилди. Ишлар якунлангач, Темур Сароймулкхоним билан бирга ёш набираси, шаҳзода Мирзо Улуғбекни Самарқандга қайтариб юборди.
Темур асосий қўшин ва бошқа маликалар биргаликда Ҳиндистонга юришда давом этди. Чиғатой улусининг номинал хони Султон Маҳмудхон чап қанот билан бирга шимолий йўл орқали Деҳлига юрди. Темурнинг ўзи эса жанубга Пирмуҳаммад билан учрашиш учун Мўлтонга қараб юрди. Сентябрь ойида Ҳинд дарёсига етиб келган Темур қўшини икки кунда дарёни кечиб ўтди. Йўл бўйи унинг ҳузурига яна элчилар ва бир қатор амирлар келди.
Улардан Кашмир амири Искандарнинг элчиси ўз ҳукмдорининг Темурга содиқлик ҳақидаги қасамёдини олиб келди. Шунингдек, бир қатор маҳаллий рожалар қўшинлари тор-мор келтирилди. Ейишга ва олиб кетишга яроқсиз нарсалар ёқиб юборилди. Октябрь ойида белгиланган жойда у Пирмуҳаммад билан кўришди. Пирмуҳаммад бу пайтда Мўлтонни қамал қилиб турган эди. Мўлтон ҳам Темур келиши билан эгалланди.
Декабрь ойига келиб, Темур қўшини аллақачон Деҳли остонасида турган эди. Деҳли атрофидаги барча қалъалар ва истеҳкомлар Темур қўшинлари томонидан эгаллаб олинди. Деҳли ҳимоячилари таркибида ўн минг отлиқ ва йигирма минг пиёда қўшин бор эди. Шунингдек, уларда юзта жанговар филлар ҳам бор эди. Айнан мана шу филлар Темур қўшинига қўрқув солиб турган эди. Жанг бошлашдан олдин Темур Деҳли атрофига айғоқчиларини юбориб, вазият ҳақида батафсил маълумотлар олди.
Деҳли эшиклари очилиб, Султон Маҳмуд ва Маллухон аскарлари ҳужум бошлади. Темур Деҳлини узоқ вақт қамал қилиб туришни истамас эди ва бу ҳужум уни хурсанд қилди ва у Аллоҳга сажда қилиб ундан ғалаба сўради. Солномачилар Деҳли жангини тасвирлашда ҳали ҳеч қачон бундай шовқин-суронли жанг бўлмаганини ёзади. Жанговар филларга қарши туяларнинг белига махсус олов ёқиладиган мослама ўрнатиб, уларга қарши йўллади.
Оловларнинг ўзлари томон келаётганини кўрган филлар қўрқувдан ортга қараб юра бошлади. Натижада, Деҳли аскарлари филлар оёқлари остида қолиб кетди. Ҳиндларнинг чап қанотига Пирмуҳаммад қаттиқ зарба берди. Темур қўшинининг чап қаноти ҳиндлар ҳужумини муваффақиятли тарзда қайтарди ва Деҳли дарвозасига қараб юрди. Султон Маҳмуд ва Маллухон шаҳарга қочиб кирди. Чекиниш вақтида кўплаб ҳинд аскарлари ҳалок бўлди. Филларнинг катта қисми жароҳатланди, айримлари хартумидан айрилди. Шаҳзода Халил Султон Мирзо довюраклик билан бир филга ташланиб, унинг эгасини ўлдирди ва филни миниб, бобосига совға сифатида олиб келди.
Шу куни Темур қўшини ғалаба қозонди. Аскарларининг мардонавор жанг қилганини эшитган Темур хурсандчиликдан йиғлагани ва ерга сажда қилгани тарихчилар томонидан ёзиб қолдирилди.
Жангнинг эртаси куни Темур Деҳли шаҳрига тантанали равишда кириб борди. Султон Маҳмуд ва Маллухон тундаёқ оиласини ҳам ташлаб қочиб кетган эди. Уларни таъқиб этишга буюрилган аскарлар Маллухоннинг икки ўғли ва бир нечта қўмондонларини қўлга олди. Деҳлининг асосий дарвозаси ёнида Темур шаҳарнинг таслим қилингани ҳақидаги нома қабул қилинди. Шаҳар эгаллангани шарафига маросим ташкил этилди. Империянинг барча ҳудудига ғалаба ҳақида хабар бериш учун чопарлар юборилди. Жума кунги жума намози пайтида Темур номига хутба ўқилди.
Деҳлидан кейин шарққа қараб юрган Темур январь ойининг бошида, айрим манбаларда 7 январь, айримлари 9 январда Мерут шаҳри эгалланди. Бу шаҳар Темурга бўйсунишдан бош тортган эди. Шаҳар қамал қилинди ва ёқиб юборилди, қаршилик кўрсатган ҳиндлар тириклайин оловга ташланди. Шунингдек, Жамна ва Ганга дарёлари бўйида истиқомат қилаётган кўплаб зардуштийлар ҳам Темур ҳужуми оқибатида ҳалок бўлди.
Кейинги воқеалар
Шундай қилиб, 1399 йилнинг март ойига қадар Ҳиндистоннинг бутун шимолий қисми Темур томонидан эгалланди. Март ойида у барча амирлари ва қўмондонларини йиғиб, уларни ўзларининг вилоятларига жўнатиб юборди. Ҳинд мулкини эса Ҳизр Хон Саййидга топшириб, ўзи Самарқандга қараб йўл олди. Ҳизр Хон эса ўзини Амир Темурни вассал деб эътироф этиб, унинг номини хутбага қўшиб ўқиттирди ва унинг номидан тангалар зарб эттирди. Қочиб кетган Маллухон ва Султон Маҳмудлар қайтиб келиб, ҳокимият учун курашга қўшилди. Аммо Ҳизр Хон саййид уларни мағлуб этиб, Деҳлида саййидлар сулоласига асос солди.Самарқандга қайтган Темур ғалабаси шарафига шаҳарда улкан масжид қурдиришга буйруқ берди. Бу масжид халқ орасида Бибихоним масжиди деб номланади. Масжид 1399–1405 йилларда қурилди. Ҳинд сафаридан бетоб бўлиб қайтган Темур соғлигини тиклагач, Ҳиндистонга чопар юборди ва филлар жўнатишни сўради. Ушбу филлар унга Сурия, Кичик Осиё ерларидаги зафарли юришларда катта ёрдам берди. Булар ҳақида эса кейинги мақолаларда сўз юритишга ҳаракат қиламиз.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)