«Демократия – энг яхши қасос». Покистоннинг Индираси – Беназир Бхутто ҳақида

Бундан 32 йил муқаддам шу санада – 1988 йил 18 ноябрда консерватив мусулмон мамлакати ҳисобланган Покистонда аёл киши ҳукумат раҳбарига айланди. Бу аёл Покистон Индираси – Беназир Бхутто эди. Сана муносабати билан «Дарё» Шарқнинг энг машҳур аёлларидан бири Беназир Бхуттонинг бош вазир бўлиши ва фожиали интиҳоси ҳақида ҳикоя қилади.

«Шарқ атиргулининг» дунёга келиши

Бўлғуси бош вазир Беназир Бхутто Покистоннинг Карачи шаҳрида таваллуд топди. Унинг отаси Бхуттолар қавмига мансуб синдхлик ражпутлар оиласидан бўлиб, онаси келиб чиқишига кўра эронлик курдлардан эди. Оилада Беназир тўнғич фарзанд бўлиб, унинг Муртазо , Шаҳноз ва Санам исмли жигарлари бор эди. Беназирнинг дадаси Зулфиқор Али Бхутто дунёвий таълим олган бўлиб, ўз қизларини исломий давлатга хос бўлмаган услубда билим олишларини истади ва уларни Карачи ва Исломободдаги дунёвий мактабларда ўқитди.

Беназир 15 ёшида АҚШдаги Гарвард университетининг Редклиф мактабига қабул қилинди. Гарвардда ўқиган кезларда, кейинчалик Оксфорддаги таълим даврида Беназир илк марта демократия таъмини тотиб кўрди ва ўзининг ажойиб нутқи билан ўз курсдошлари ва профессорлари орасида машҳурликка эришди. Устозлари уни буюк келажак кутаётганига амин эди. Беназир 1973 йилда Гарварднинг давлат бошқаруви ихтисослигини аъло баҳолар билан тамомлади.

Болалигида олган таълими ва Гарвардда орттирган билимлари ҳақида эсларкан, Беназир Бхутто ўз кундаликларида «12 ёшли қизалоқ эдим, бир куни онам отамнинг олдида ҳижоб олиб келди-да, юзингни беркитиб ол , дея менга берди. Шунда отам ҳижоб тақадими ёки йўқ буни қизимнинг ўзи ҳал қилади – Ислом дини аёл кишига ўз ҳаётини ўз истаганча қуришига ҳуқуқ беради деган эди», деб эслайди.

1973 йилнинг куз ойида ёш Беназир Оксфорд университетининг Леди Маргарет Хол коллежига ўқишга қабул қилинди ва Беназир хоним бу ерда сиёсатшунослик, фалсафа ҳамда иқтисодни ўргана бошлайди. Коллежни тугатгач халқаро дипломатия ва ҳуқуқ соҳасидаги бир йиллик курсни тамомлайди. Бу пайтда унинг отаси Зулфиқор Али Покистонда президент, сўнг бош вазирлик лавозимида фаолият юритарди. Ўқишдан кейин Беназирни катта сиёсат кутиб турарди, аммо Беназир ўша пайтларда сиёсат оламидаги илк қадамлар ҳам ниҳоятда қонли бўлишини тасаввур қила олмаган бўлса, эҳтимол.

Тутқунликда

Ислом оламида аёл кишининг сиёсат оламида бўй чўзиши ўта шартли тушунча ҳисобланади. Аёл киши майли сиёсатда фаолият кўрсацин, аммо бош вазир ёки вазир бўлишига йўл бўлсин, деб фикрлайдиганлар исломий жамиятда анчагина. Беназир Бхутто ўзи қадам ташлаётган сиёсат йўли анча машаққатли бўлишини биларди.

Покистондаги сиёсий тўнтариш оқибатида 1977 йили Беназирнинг дадаси  Покистон бош вазири Зулфиқор Али Бхутто қамоққа олинди. 1979 йилда эса Индира Ганди, Леонид Брежнев, Жимми Картернинг илтимосига қарамасдан, Зулфиқор Алини махфий равишда қатл қилишди. Беназирни эса қатл куни қамоқхонадан бир неча километр масофада жойлашган полиция идорасида тутқунликда сақлашди. Полиция нозирлари отасининг дафн маросимида қатнашиш учун ҳам рухсат бермади.

Эндиликда бир вақтлар дипломатик хизматда фаолият бошлашни истаган қиз орзуларида қатъият билан биргаликда бошқа мақсадлар ҳам ўрин олганди. Зулфиқор Алининг қатлидан сўнг Покистонда ҳукумат тепасига Муҳаммад Зиё ул-Ҳақ келди, унинг назарида Беназир Бхутто сиёсий рақиб эди ва шу сабабдан янги ҳукумат раҳбари Беназирнинг кўпроқ уй қамоғида ўтириши фойдали эканига ишонарди. Ниҳоят, 1984 йилда Беназирга Лондонга чиқиб кетиш учун изн берилди. Эмиграцияда яшашига қарамасдан, Беназир Бхутто Покистон Халқ партиясини муваффақиятли бошқара бошлайди.

Покистоннинг қора атиргули

Зиё ул-Ҳақ бекорга Беназирдан шубҳаланмас эди. Зулфиқор Али ташкил қилган партия ижтимоий адолат ҳақида кўпроқ гапирар эди. Партиянинг шиорлари покистонликларнинг қалбларидан жой ола бошлайди. Генерал Зиё ул-Ҳақ Покистонда диний давлат ташкил қилишга киришган, мусулмон ҳуқуқининг барча соҳаларда етакчи бўлиши учун ҳаракат қиларди. Президент ҳаттоки парламентни исталган пайтда тарқатиб юбориш ваколатини ҳам қўлга киритди.

Бундай вазиятда кўпинча Беназирнинг отаси айбсиз қурбон бўлгани ҳақида эслашар, бироқ покистонликлар Беназирнинг аёл киши бўлгани учун ҳам унга ўз ишончларини беришни истамасди. Беназир бўлса, бутун сиёсий фаолияти давомида Ислом жамиятидаги аёллар борасида мустаҳкамланиб қолган турли хил стереотипларга қарши курашишдан чарчамади.

1988 йилда Беназир парламент сайловларида кўпчилик овозни қўлга киритиб, исломий мамлакатдаги энг биринчи аёл бош вазир сифатида тилга тушди. Аммо орадан кўп вақт ўтмай ҳомиладорлиги сабаб таътилга чиқмоқчи бўлганда унинг мухолифатчилари мамлакатда яна бошбошдоқлик бошланади, тартибсизлик юзага келади, деган фикрда бўлди. Шунда Беназир кесарча кесиш ёрдамида туғруқни амалга ошириб, эртасига ҳокимиятга қайтишга қарор қилди. Беназир энди Покистоннинг «қора атиргули»га айланганди.

Ислом қадриятлари Беназирни исломий мамлакатдаги феноменга айлантирди. Унинг отаси даврида аёлларнинг таълим олиши ва аёлларга шаҳар кенгашларида умумий штат ходимларининг иш жойининг беш фоизи кафолатланди. Беназир эса исломий  жамиятидаги барча учун янгилик олиб келмоқчи эди.

Сайловолди пойгаси

1988 йилда Покистон президенти Зиё ул-Ҳақ сирли равишда Тейпур Тамевали ҳарбий полигонида «Абрамс» танкларини синовидан қайтаётган чоғда C-130 «Геркулес» самолётида аниқланган носозлик сабаб Лахор шаҳри яқинида ҳалокатга учрайди. Узоқ йиллик душманнинг фожиали ўлими Беназир учун сиёсат оламида катта уфқларга йўл очди.

Мамлакатда парламент сайловлари ўтказилиши 1988 йилнинг ноябрь ойига белгиланди. Беназир тинмай сиёсий фаоллар билан учрашар, демократия учун ҳаракат қилиш вақти келгани ҳақида нутқ сўзларди. Вақтинчалик президент Ғулом Исхоқ Хон эса Беназирнинг машҳурлигидан чўчиб, унинг олдига турли тўсиқлар қўйишдан чарчамасди. Айни шу паллада Бхутто учун рақибларнинг ҳаракати бўлган «Мусулмон лигаси»нинг тарқаб кетиши ҳам муваффақиятли воқеа эди.

17 ноябрь санасида Бхутто хонимнинг партияси парламент сайловларида ғолиб бўлди. 2 декабрь санасида Беназир Бхутто Покистон байроғидаги ранглар акс этган оқ ва зангори кийимда ҳукумат раҳбари сифатида қасамёд қабул қилди. Барча мамлакатлар Беназирни табриклашга шошилаётган пайтда, Покистон президенти Бхутто хонимни ғалабаси билан табриклашга шошилмасди.

Бхутто Покистонни ниҳоятда қийин бир даврда бошқаришига тўғри келди. Афғонистондаги уруш Покистон ва Афғонистон ўртасидаги муносабатларни анча таранглаштириб қўйди. Бхутто 1989 йилда кўп музокаралардан сўнг Афғонистонда вақтинчалик ҳукумат тузиш мақсадига эришди. Аммо музокаралар жараёни ўта машаққатли эди. Музокаралар пайтида айрим радикал мусулмон эркаклар музокараларга аёл киши келгани ортидан музокаралар хонасидан чиқиб кетган бўлса, айримлари музокараларда аёл киши қатнашажагини билгач музокаралар жараёнига келмай қўя қолди. Аммо Бхутто хоним қатъият билан музокараларда компромислар орқали мақсадга етилишини исботлай олди.

Янги бош вазир Покистондаги сиёсий маҳбусларнинг аксарига амнистия эълон қилди, давлат секторига қарашли айрим компанияларни хусусийлаштирди ва қишлоқларга электр энергияси етиб боришини таъминлади. Бхутто даврида, шунингдек, азалий рақиблар саналган Ҳиндистон ва Покистон муносабатлари бир мунча яхшиланди. Бхутто Ҳиндистон бош вазири Раджив Ганди билан Жанубий Осиёда ядро энергияси борасидаги музокаралар чоғида икки томонлама муҳим келишувларни имзолашга эга бўлди.

Бироқ Бхутто сиёсий карьераси унинг турмуш ўртоғи Асиф Али Зардори «Жаноб 10 фоиз»нинг қалтис ҳаракатлари натижасида якун топди. Муаммо шунда эдики, Асиф Али Зардори хорижлик инвесторлардан киритилаётган сармоянинг 10 фоизини талаб қилиши билан Буюк Британия, Швейцария ва Покистон бизнес доираларида турли эътирозларни авж олиб кетишига сабабчи бўлди. 1990 йилнинг ўрталарида Покистон президенти Ғулом Исхоқ Хон Бхутто ҳукуматини истеъфога чиқаришга мажбур бўлди.

Коррупцион можарога аралашиб қолганига қарамасдан, Бхуттонинг сиёсий обрўси мамлакатда ҳамон баланд эди. Ижтимоий соҳадаги ўзгаришлар покистонликларда умид уйғотган ва улар Беназирни ҳурмат қила бошлаганди.

1993 йилги парламент сайловларида Беназир хоним яна ғалаба қозонди. Покистонда бепул тиббиёт пайдо бўлди, саводсизлик даражаси сезиларли даражада қисқарди. Мамлакатга хорижий сармоя оқими кўпайди. Бу сафар унинг бош вазирлиги бор йўғи уч йил давом этди ва бу сафар ҳам унинг ҳукумати коррупцион можароларга ўралашиб қолди. 1999 йилда Бхутто оиласи билан Покистондан чиқиб кетди, орадан саккиз йил ўтиб, Парвез Мушарраф амнистия эълон қилиши билан Беназир ўз оиласи билан Покистонга қайтиб келди.

27 декабрь 2007 йил санасида 15 ёшли исломий террорчи тарафидан икки ўқ узилди ва бомба портлади. Шундай қилиб, Беназир Бхутто террорчи қотилнинг қурбонига айланди.

Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.