«Дарё» ўтиб бораётган ҳафтада дунё матбуотида эълон қилинган ва муҳокама марказида бўлган мақолалар шарҳи билан таништиради.
АҚШ ва Буюк Британия муносабатларининг бугунги аҳволи
АҚШ ва Буюк Британия ўртасидаги дипломатик муносабатлар бир нечта урушларга қарамасдан Иккинчи жаҳон урушидан кейинги давр мобайнида либерализм ва демократиянинг ўзига хос эталони сифатида намуна бўлди, деб ёзади The Project Syndicate нашри.
АҚШ ва Буюк Британиянинг дунё жамиятидаги нуфузи бундан 70 йил аввал ўта юқори эди. Икки мамлакат биргаликда насизми ва япон милитаризмини либерализм ва демократияни ҳимоя қилиш мақсадида яксон қилди. Сталин раҳбарлигида Совет Иттифоқи икки инглиз тилида сўзлашувчи мамлакатларнинг муваффақиятига эса бошқача кўз билан қараган бўлса-да, айнан АҚШ ва Буюк Британия Иккинчи жаҳон урушидан кейинги сиёсий вазиятни белгилаб беришда асосий ўйинчи сифатида иштирок этди.
Иккинчи жаҳон урушидан кейин юзага келган сиёсий тартибнинг асослари 1941 йилда Уинстон Черчилль ва президент Франклин Рузвельт ўртасида Нюфаундленд қирғоқлари яқинидаги кемада имзоланади. Улар тузган битим халқаро ҳамкорлик, инсонларнинг эркинликлари ва озодликлари учун хизмат қилишини назарда тутарди. Черчилль инглиз мустамлакаларига бу қоидаларни ёйишни ёқтирмаган бўлса-да, АҚШ асосий битим имзоланиши илинжида Черчилль хушламайдиган мавзуда баҳс юритиш мавзусида ёпиқ қозон ёпиқлигича турсин, деган мақолга амал қилган ҳолда иш тутди. Рузвельт назарида америка-инглиз муносабатлари ҳар нарсадан устун туриши лозим эди.
Бироқ Британиядаги Брехит ва АҚШда ҳокимият тепасига Дональд Трампнинг келиши икки инглизча сўзлашувчи мамлакатларнинг истиқболли муносабатларига хира тортгандек. Британияда ҳам АҚШда ҳам консерваторлар партияси популист сиёсатчиларнинг панжасига тушиб қолди. Натижада, айрим иқтисодий масалаларга Вашингтон ва Лондон турли муносабат билдира бошлади. Мисол учун, расмий Лондон Huawei компаниясининг 5G алоқа тизими Британия иқтисодиётига катта даромад олиб келиши ҳақида гапирса, Вашингтон Лондондаги ҳамкасбларини Huawei ички хавфсизлик учун катта муаммо эканига ишонтириб келмоқда.
Бугун Трамп етакчилигидаги АҚШ Рузвельт бутун президентлиги давомида ҳимоя қилган қадриятларга қарши чиққан ҳолда изоляционизм сиёсатини дастак қилиб олган бўлса, Борис Жонсон Сер Уинстон Черчилль орзу қилган бирлашган Европа ғояларидан чекиниб, Европага орқа ўгириб олди. Бундай сиёсатга нималар сабаб бўлди? Сабаблари эса иқтисодий тенгсизлик, эскирган бошқарув институтлари, ўзидан мамнун сиёсий элита, иммигрантларга нисбатан чап кўз билан қараш ҳам АҚШ, ҳам Буюк Британиянинг зиёнига ишламоқда.
Трампнинг «Аввало Америка манфаатлари» шиори АҚШни бутун дунёдан, энг аввало, азалий иттифоқчилари бўлиб келган ғарбнинг демократик институтларидан иҳоталаб қўймоқда. Трамп ўз нутқларида АҚШнинг оқ танли, олий маълумотга эга бўлмаган, мамлакатнинг юқори табақаларидан ҳафсаласи пир бўлган қатламига мурожаат қилган ҳолатда ўз сиёсатини юритмоқда. Бунинг илдизлари эса кичик Бушнинг Ироқдаги авантюра уруш ўчоғини очиши билан қурбон бўлган америкаликларнинг яқинларига ёқиш билан боғлиқ нутқларида намоён бўлмоқда.
Бир вақтлар барча америкалик президентлар назарида булдог монанд Уинстон Черчилль қиёфаси ҳақиқий англо-саксларнинг чин сиймоси эди. Кичик Буш ҳам, собиқ Британия бош вазири Тони Блэр ҳам Черчиллга ҳавас қилар ва унинг сиёсатидан илҳом оларди. Блэр ўз нутқларининг бирида Иккинчи жаҳон уруши даврида фақатгина бир мамлакат Британия тарафида бўлганини ва шу сабабли ҳам Британия АҚШнинг Ироқдаги уруши даврида америкаликлар билан бирга бўлиши кераклигини уқтирганди. Кейинчалик эса Блэр тарихий хатоликка йўл қўйгани, Блэрнинг ўтмишни қўмсаши аҳмоқлик бўлгани барчага ошкор бўлиб қолди.
Бундан ташқари, 1956 йилдаги Суэтс, 1960 йиллардаги Вьетнам, 2003 йилдаги Ироқ урушлари АҚШ ва Британия раҳбарларининг ўтмишни қўмсаш борасидаги сиёсати уларнинг Невилл Чемберленнинг 1938 йилдаги «қаноатлантириш» сиёсатига ҳам ўхшаб кетади. Британия бош вазири Чемберлен мамлакати урушга тайёр эмаслигини билганиданми ёки Гитлер билан урушга киришга жазми етмаганиданми, Гитлерга Чехословакияни аннексия қилишга йўл қўйиб берганди. Черчилль эса Чемберленнинг мазкур сиёсатини қоралаганди. Урушдан кейинги даврда АҚШ ва Британия раҳбарияти Черчиллдек қатъиятга тақлид қила бошлади.
Бироқ бундай сиёсат Британияни банкротлик ёқасига олиб келиб қўйди. Британия Европадан ўзини олиб қочди, чунки инглизлар назарида фақат Британиягина Иккинчи жаҳон урушида Гитлер Германиясини мағлуб қилгану, қолганлар Германиянинг вассалларига айланганди. Вассалларга айланганлар олдида Британия тенг бўлиши инглиз ҳукмрон элитасининг нуфузига доғ туширгандай эди.
Бу хато сиёсат бўлса-да, инглиз ҳукуматининг сиёсати токи Гарольд Макмиллан ҳокимият тепасига келмагунича рад этилди. Гарольд Макмиллан Британия Европа қитъасиз ютқазишини очиқлади. АҚШ эса инглизларни Европада ўз «тенги» билан муносабатда бўлишга ундашдан тап тортмай келди. Ҳаттоки АҚШ давлат котиби Гарольд Макмиллан дастуридан сўнг Британия Европада етакчи бўлиш имкониятини бой берганликда айблади. Британия АҚШ этагини тута бошлади.
Натижада, бугун АҚШ ва Британия тобора ўзларини Европа мамлакатларидан узоқлаштириб бормоқда. АҚШ ва Британиянинг урушда ғолиб мамлакат бўлгани бугунда дунё бўйлаб янги сиёсий фалокатларга олиб келмоқда. Ғолиб эса ҳозирча номаълум.
Инсониятни яна қандай пандемиялар кутмоқда?
Ғарблик юқумли касалликлар билан шуғулланувчи олимларнинг тахмин қилишларича, яқин келажакда оммавий эпидемиялар тоборо кўпроқ такрорлана бошлайди. COVID-19 пандемияси инсоният юзлашган пандемияларнинг сўнггиси эмас, деб ёзади The Vice нашри.Америкалик етакчи иммунолог, аллергия ва юқумли касалликлар миллий институти директори Энтони Фаучи ва эпидемиолог Дэвид Моренс назарида яқин келажакда дунё аҳолиси сонининг кўпайиши, табиатга инсоннинг салбий таъсири натижасида коронавирусга ўхшаган пандемиялар кўпроқ юзага кела бошлайди.
The Cell илмий журналида эълон қилинган мақолада Фаучи ва Моренс сўнгги ўн йилликда чўчқа гриппи, Зика вируси, Эбола каби касалликлар кўп тарқалгани ҳолатлари аниқланганини ўз тахминларининг асослари сифатида далиллашади. Олимлар назарида 2019 йилда бошланган коронавирус бу инсоният тўқнаш келган навбатдаги пандемияларидан бири.
Мутахассислар фикрича, янги ва хавфли вазиятнинг юзага келиши сабаблари мураккаб ва жиддий изланишлар ўтказилишини талаб қилади. Фаучи ва Моренснинг изоҳлашларича, инсоният тахминан 12 минг йил олдин неолит даври инқилоби бошланган даврдан бери тўхтовсиз равишда турли янги пайдо бўлган юқумли касалликларга қарши курашиб келади. Аммо сўнгги ўн йилликда юқумли касалликларнинг тез-тез такрорланиши инсониятни янада жиддийроқ хавфлар кутиб турганидан дарак.
Сўнгги пайтда такрорланаётган аксар вируслар дастлаб сутемизувчи ҳайвонларда пайдо бўлмоқда ва кейин инсонларга юқмоқда. Аҳоли сонининг ўсиши, инсонларнинг кўчиб юриши ва атроф-муҳитнинг ифлосланиши янги юқумли касалликларни юзага келишига ва кенг тарқалишига сабаб бўляпти.ьГлобаллашган дунёда инсонларнинг бир ердан иккинчи ерга саёҳат қилиши жараёни енгиллашгани сари юқумли касалликларнинг ҳам пайдо бўлиши ва тарқалиши осонлашмоқда. Бу эса инсониятга катта хавф солмоқда, деб изоҳ беради Фаучу ва Моренс.
Ичимлик сувини сақлаш, юқумли касалликларга чалинган қуш бозорларини тозалаш жараёни ҳам юқумли касалликлар тарқалишининг сабабларидан бири бўлиб қолмоқда. Айни шундай вазиятда юқумли касалликлар тарқалишининг олдини олиш мумкинми? Мутахассислар назарида, агарда инсонлар ўз табиатларини ва одатларини ўзгартира олмаса, COVID-19 инсониятни кутиб турган хавфли юқумли касалликларнинг навбатдагиларидан бири бўлади.
Мелбурн университети микробиология профессори Жеймс Жилкерсон ҳам Фаучи ва Моренснинг илмий хулосаларига монанд фикрни билдирди ва инсоният COVID-19 пандемиясига қарши курашдан тегишли хулоса чиқаришига умид қилишини айтди. Шунингдек, Жеймс Жилкерс назарида, мутахассислар келажакда кутиб турган янги пандемияларга қарши кураш, уларга қарши антибиотиклар, вирусга қарши вакциналар ишлаб чиқаришга тайёр туришлари керак. Бу эса эҳтимолий хавфларнинг олдини олишга ёрдам беради.
Олимлар назарида, вакциналарнинг ўзигина инсонларга вирусларни енгишда ёрдам беришга ожиз. Бугунги жамиятда инсониятнинг табиатга таъсири бениҳоя улкан экани, инсониятнинг хатти-ҳаракати табиатга катта хавф туғдираётгани янги хавфли юқумли касалликларни келтириб чиқараверади.
АҚШ ва Хитой: савдо урушидан технологиялар урушига ўтиш даври
Президент Трамп 3,5 йиллик президентлиги даврида ва ниҳоят Хитойга қарши технологик рақобатда қўлланиладиган стратегия ишлаб чиқди. Бу стратегия ўз ичига Хитойга зарур бўлган маҳсулотларни етказиб беришни қисқартиришдан то маҳсулот экспортига қўйиладиган тақиқларни ўз ичига олади, деб ёзади The Foreign Affairs нашри.
Трамп маъмуриятининг Хитойга қарши санкциялари кўпинча етарли даражада ўйланмаган ва ҳаттоки АҚШнинг ўзига ҳам зарар келтирувчи чоралар бўлиб қолаётганди. Янги стратегия эса Хитойга технологияларни етказиб беришни чекловчи хусусиятга эга бўлиб, АҚШнинг ўзида технологияларни яратишга имкон беради.
Расмий Пекин ҳам АҚШга нисбатан сиёсатини ойдинлаштириб олди. Хитой АҚШга тобе бўлиб қолмаслиги учун ўз ярим ўтказгичлари ва технологияларини ривожлантиришга бел боғлади. Бу мақсадда Хитой ҳукумати ўзининг технологик компанияларини «Бир камар, бир йўл» ташаббусида қатнашишларини рағбатлантирмоқда. Агар инновацион компаниялар Хитой ҳукумати ташаббусида иштирок этадиган бўлса, бу Хитойнинг АҚШдан экспорт қилинадиган инновацион технологияларга қарамлигининг олдини олади.
Бироқ технологик урушдан ким ютади, ҳозирча ноаниқ бўлиб қолмоқда. Икки қутбга ажралган технологиялар олами келажаги ҳозирда айтиш мумкинки, ривожланиши секинлашади. Deutsche Bank маълумотларига кўра, технологиялар уруши харажатлари яқин беш йиллик истиқболда 3,5 триллион долларга тушишини башорат қилди. Шунга қарамасдан, АҚШ ва Хитой ўзларида технологияларни ривожлантиришга урғу бермоқда. Бу эса икки мамлакатга миллий хавфсизлик масалаларига ҳам эҳтиёткорона ёндашишларига асос бўлади.
Хитойнинг АҚШга қарши стратегияси асослари
Трамп маъмурияти Хитойга қарши технологиялар урушини эълон қилар экан, агарда АҚШдаги ҳукумат ўзгарадиган бўлса, ўз сиёсатини янада обдон ўйлашига тўғри келади. Tik Tok, We Chat иловалари билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилиш учун АҚШ ҳукумати ўз ҳуқуқий базасини махфийлаштиришга ёрдам берадиган жиҳатларни қайта кўриб чиқишига тўғри келади. Янги АҚШ ҳукумати эса анча кенгроқ ўзгаришларни татбиқ этиши ва бу технологик рақобатга таъсир қилиши мумкин.Мисол учун, Трамп маъмурияти сунъий интеллектдан ҳимояланиш учун тақрибан 30 фоизга технологиялар соҳасидаги харажатларни оширишни таклиф қилди. Бошқа соҳалар ҳам шундай имтиёзларни қўлга киритиши мумкин. Яна бир жиҳат, агар АҚШ ақлли иммиграция сиёсатини юритганда эди, эҳтимол Европа Иттифоқи, Австралия, Канада, Буюк Британиядаги «ақлли миялар» меҳнатларини Хитойга эмас, АҚШнинг рақобатда ютиб чиқиши учун ишлатган бўларди.
Аммо айни пайтдаги АҚШнинг иммиграция борасидаги ксенофобияга асосланган сиёсати америкаликлар учун фақат зиён. Хитой ҳам ўз навбатида юқори технологиялар борасида АҚШга таяна олмаслигини тушиб қолди ва янги имкониятлар ҳаракатида.
Шу мақсадда июль ойида Хитой раҳбари Си Цзиньпин хитойлик технология компаниялари раҳбарлари билан мулоқот қилди ва уларни ватанпарвар бўлган ҳолда сунъий интеллект, чиплар ва интеллектуал мулк масалаларида инновацион технологияларни яратишга рағбатлантирди. Ҳозирда Alibaba, Tencent каби Хитой компаниялари ярим ўтказгичлар, смарт чиплар борасида изланишларни бошлаб юборди. Хитой, шунингдек, АҚШнинг санкцияларини четлаб ўтадиган инфратизим устида иш олиб бормоқда.
Шу мақсадда Huawei компанияси Google компаниясининг тадқиқотчиларини ўз тарафига оғдириб олиш учун бир миллиард доллар сарфлашини эълон қилди. Бу компаниялар, шунингдек, Европада ва «Бир камар, бир йўл» ташаббусига аъзо мамлакатлар орасида ўз хизматларини таклиф қилиш билан ҳам шуғулланади. Қўшимча тарзда, Хитой ҳукумати АҚШ ва Европанинг бир қатор компанияларини Хитойдаги бизнес юритишларига тўсиқ бўлувчи рўйхат тайёрламоқда. Айрим таҳлилчилар назарида Apple ва Қуалcом АҚШнинг Huawei’га қарши сиёсати учун жазоланиши мумкинлигини ҳам тахмин қилмоқда.
АҚШда ким президент бўлишидан қатъий назар, икки мамлакатнинг технологик уруши кўплаб салбий оқибатларни юзага чиқаради. Энг асосийси, Хитой АҚШнинг савдо урушларига кўз юмиб келган бўлса, технологик уруш даврида америкаликларга муносиб жавоб қайтаришни кўзламоқда. Бу эса расмий Пекин расмий Вашингтоннинг ҳар бир сиёсий қадамига муносиб жавоб беришга қодирлигидан дарак.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)