Тарихда илк бор муваффақиятли парвоз қилган дирижабль 1900 йилнинг 2 июль санасида Германияда граф Фердинанд фон Зеппелин бошчилигида ҳавога кўтарилган. «Дарё» сана муносабати билан қизиқарли фактларни келтиради.
Яқиндагина инсоният тарихидаги илк ҳаво шарларининг парвози ҳақида ҳикоя қилган эдик. Ҳаво шарлари енгил газ воситасида осмонга кўтарилади. Лекин уларнинг катта бир муаммоси бор: ҳаво шарлари шамол қаёққа олиб кетса, ўша йўналишда кетаверади ва уларда манёвр қилиш, керакли йўналишни танлаш имкони жуда кам бўлади.
Лекин ҳаво шарига уни кўтарувчи енгил газдан ташқари, бироз ёқилғи заҳираси ҳамда мотор ўрнатилса, унда енгил газ воситасида муайян баландликка чиқиб олгач, уни бошқариб, керакли томонга учиш мумкин бўлади. Бундай бошқариладиган ҳаво шарлари дирижабль дейилади. Бу атама маъносининг ўзи ҳам «бошқарилувчи» дегани бўлади. Сиз оркестрни бошқарадиган шахс – дирижёр дейилишини эслаган бўлсангиз керак ва ушбу сўзларнинг ўзаги бир эканига эътибор қаратдингиз деб ўйлайман.
Тарихда илк бора муваффақиятли парвоз қилган дирижабль 1900 йилнинг 2 июль санасида Германияда граф Фердинанд фон Зеппелин бошчилигида ҳавога кўтарилган. Худди Уильям Боинг ҳақидаги ҳикоямизда айтилганидек, ўша замонларда учувчи аппаратларни, асосан, кўл сингари кенг майдонли очиқ сув ҳавзаларидан учиришган. Граф Зеппелин ҳам ўз дирижаблини ясаш ва ҳавога кўтариш учун Германиядаги Баден кўли соҳилидаги қалқиб турувчи йиғиш устахонасидан фойдаланган.
Чунки бу пайтда граф ўз жамғармасини деярли бутунлай ушбу лойиҳага, яъни дирижабль ясашга сарфлаб бўлган эди ва бирор жойдаги йирик кенг майдонни ижарага олгани пули қолмаганди. Шунга қарамай, у ўзи LZ1 деб ном берган, узунлиги 128 метр бўлган илк дирижаблни ясашга муваффақ бўлди. LZ1 – Luftschiff Zeppelin’нинг биринчи ҳарфларидан олинган атама бўлиб, ўша дирижаблга Daimler корхонасида ишлаб чиқарилган, 14 от кучига эга двигатель ўрнатилган.
Дирижабль посанги воситасида ҳавода мувозанат сақлаган. Уни ясаш учун граф деярли бир йил вақтини сарфлаган. Ниҳоят 1900 йилнинг 2 июлида у ўша Баден кўлида граф ўзининг LZ1 дирижаблини синов тариқасида ҳавога кўтаришга қарор қилади. Биринчи парвоз муваффақиятли чиққан дейиш қийин.
У атиги 18 дақиқа давом этган ва посангилардан бири синиб кетгани туфайли тезкор равишда қайтиб қўнишга мажбур бўлган. Шунга қарамай, бу парвоз – дирижабллар концепциясининг яшашга ҳақли эканини кўрсатиб берди ва ихтирочиларда кейинги техник такомиллаштиришлар орқали ғояни ривожлантиришга катта рағбат уйғотди.
Дирижабллар жуда катта ўлчамларга эга бўлган. Бунинг сабаби унинг ичи водород билан тўлдирилиши керак эди ва фойдали юкни кўтара оладиган даражада бўлиши учун дирижаблга жуда катта ҳажмда водород олиш керак бўлган. Шу сабабли дирижаблларнинг газ камераси ҳажми 1 900 м3 ва ундан юқори бўлиб, уларнинг ҳажми ўша замоннинг энг баланд биноларидан ҳам катта бўлган.
Граф Зеппелин ўз дирижаблини зарурий таъмирдан ўтказгач, орадан бир неча кун ўтиб, яна бир бора парвозга чиқади ва бу сафар барқарор парвозни амалга ошириб, ўз мамлакатида катта шов-шувга сабаб бўлади. Унинг дирижабли лойиҳасига биринчи навбатда ҳарбийлар дарҳол қизиқиб қолган. Лекин шундай бўлса-да, ўз конструкциясига кўра, дирижаблларни йиғиш ва сотиш учун зарурий инвестицияларни Зеппелин бир неча йил кутишига тўғри келган.
1906 йилдан бошлаб унинг янада такомиллашган дирижаблларига бўлган талаб ҳарбийлар орасида ҳам, тижорат парвозлари ишқибозлари орасида ҳам кескин орта бошлайди. Тахминан шу йиллардан бошлаб одамлар ушбу учар воситаларни «дирижабль» деб эмас, балки «зеппелин» деб ҳам атай бошлайди. Ҳатто ҳозирда ҳам конструкцияси граф Зеппелин концепциясига кўра йиғилган дирижаблларни «зеппелинлар» дейилади.
Бунинг сабаби эса оддий. Зеппелин дирижабллари саккиз тоннагача фойдали юк билан парвоз қила олган ва тарихда илк бора шаҳарлараро ҳаво транспорти воситаси вазифасини бажара бошлаган. Хусусан, 1910 йилга келибоқ Германияда Дюссельдорф-Фридрихсхафен шаҳарлари орасида мунтазам дирижабль қатнови йўлга қўйилган эди.
1930 йилларгача бундай дирижаблларга бўлган қизиқиш жаҳоннинг ривожланган мамлакатларида жуда юқори бўлган. 30 йилларда Буюк Британия, АҚШ, Италия ва Францияда дирижабль ясаш ниҳоятда истиқболли йўналиш саналиб, ҳатто уни саноат миқёсигача олиб чиқмоқчи бўлишган. Ўша пайтларда энг мукаммал ва улкан дирижабллар Германияда ишлаб чиқарилган ва немислар бу соҳада жаҳонда етакчилик қилган. Европанинг йирик шаҳарлари орасида дирижабль қатновлари ҳам йўлга қўйилган бўлиб, бутун кўҳна қитъа бўйлаб 150 дан зиёд дирижабль парвоз қилган.
Юқорида ҳам айтилганидек, бундай дирижабллар жуда улкан ўлчамларга эга бўлиб, уларнинг баъзилари ўша даврнинг энг баланд биноларидан ҳам катта бўлган. Улкан водород миқдори жойлаштирилган катта ҳажмли сиғим остида йўловчилар жойлашадиган алоҳида кабина (борт) бўлган. Водород сиғимига қараганда, ушбу бортнинг ҳажми деярли сезиларсиз кичик бўлган. Шунга қарамай, 30 йилларнинг ўртача катталикдаги дирижабллари ҳам ўз бағрига 100 нафарга яқин йўловчини олиб парвоз қила олган.
Айниқса, ихтирочининг номи билан аталган «Граф Зеппелин» номли дирижабль мунтазам трансатлантик йўловчи ташиш парвозларни йўлга қўйгач, дирижаблларга бўлган қизиқиш ва талаб кескин орта бошлаган. «Граф Зеппелин» тарихан энг мукаммал дирижабль бўлган деб ҳам эътироф этилади. Айнан у 1929 йилда илк бора Ер шарини парвозда айланиб чиққан эди ва ўшанда ўртача 115 км/соат тезлик билан, 20 кун мобайнида дунё бўйлаб саёҳатни амалга оширган.
Бироқ водород ҳақида яхши биладиганлар бу газнинг ёниш ва портлаш хавфи юқори эканини ҳам, албатта, яхши билишади. Дирижаблларнинг газ камераси водород билан тўлдирилгани боис унинг бортида олов чиқариш, чекиш ва ҳатто учқун чиқариш эҳтимоли бор бўлган кийим кийиш тақиқланган бўлган. Хуллас, дирижаблларда ёнғин хавфсизлиги энг юксак даражада таъминланиши шарт бўлган. Ҳаттоки, пойабзалининг тагчарми мих билан қоқилган йўловчилар парвозга қўйилмаган. Мих металлдан ясалгани боис бошқа қаттиқ жисм билан кескин тўқнашса, учқун чиқиш хатари мавжуд эди...
Шу даражада кучли ёнғин хавфсизлиги чоралари кўрилганига қарамай, 1937 йилда айнан учқун туфайли «Гинденбург» дирижабли қўниш чоғида ҳалокатга учраган. 6 май санасида ўша пайтнинг энг улкан дирижабли бўлган «Гинденбург» Германиядан АҚШга трансатлантик парвозни амалга ошириб, қўнишга ҳозирланаётган пайтида ёниб кетган... Воқеа Нью-Жерси штатининг Лейкхорс учиш-қўниш майдончасида содир бўлган.
Дирижабль бортида чиққан ёнғин атиги бир неча сония ичида бутун конструкцияни қамраб олиб, 36 нафар инсоннинг ўлимига сабаб бўлган. Фожиа ўша пайда дирижабль ҳақида кинохроника тасвирларини ҳозирлаш учун аввалдан тайёр турган оператор томонидан тасвирга туширилган эди. Оператор, аслида, «Гинденбург»нинг қўнишини ва ундан бахтиёр йўловчилар тушиб келишини тасвирга туширмоқчи эди. Бироқ унинг камераси инсоният тарихидаги энг катта фожиалардан бирини тарихга муҳрлади.
Гинденбург фожиаси
«Гинденбург» фожиаси тасвирлари бир неча ой ичида бутун жаҳонни айланиб чиқди ва одамлар онгида дирижаблларга бўлган ишончнинг узил-кесил йўққа чиқишига сабаб бўлди. Ўшандан буён жаҳоннинг ҳеч бир мамлакатида бирорта ҳам бундай катта дирижабль ясалмаган ва дирижабллар йўловчи ташиш мақсадларида қўлланилмай қўйган. Ҳаво парвозлари билан йўловчи ташиш соҳасини эса тўлалигича самолётлар эгаллади...
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)