СССР 1941, 1948 ва 1949 йилларда Болтиқбўйи давлатлари — Латвия, Литва ва Эстонияда бир қатор серияли депортацияни амалга оширди. Ана шундай депортациялардан «Катта март» депортацияси ва «Июнь депортацияси» тарихий аҳамиятга эга. 14 июнь Болтиқбўйи давлатларининг депортация қурбонларини хотирлаш куни сифатида эсга олинади. «Дарё» колумнисти Жаҳонгир Остонов анъанавий тарих рукнида СССР амалга оширган «Июнь депортацияси» ҳақида сўз юритади.
Тарихий шароит
1939 йилги «Ўзаро ҳужум қилмаслик тўғрисида»ги СССР—Германия тинчлик шартномасига мувофиқ, СССР армияси 1939 йилнинг сентябрида шарқий Польша, 1940 йилда ғарбий Украина ва Болтиқбўйи давлатларини эгаллаб олди. Иккинчи жаҳон уруши қизғин давом этаётган бир пайтда, 1941 йилнинг май ойида СССР Коммунистик партияси Марказий комитети «Литва, Латвия ва Эстония ССР ҳудудларини анти-Совет, жиноий ва ижтимоий хавфли элементлардан тозалаш чора-тадбирлари тўғрисида» қарор қабул қилди ҳамда ушбу қарор доирасида 22 майдан 20 июнга қадар ушбу мамлакатлардан ўн минглаб кишилар СССРнинг бошқа ҳудудларига депортация қилинди.
Ҳибсга олинганлар дастлаб мол-мулкидан мусодара қилиниб, 5-7 йилга лагерга жазо ўташ учун юборилди, жазо ўтаб бўлингандан кейин эса СССРнинг узоқ ўлкаларига сургун қилинди. Бундай турдаги сургун қилинганларга қуйидаги турдаги фуқаролар кирди:- антиинқилобчи партияларнинг фаол аъзолари ҳамда совет режимига мухолиф бўлган ташкилот аъзолари;
- собиқ жандармлар, соқчилар, полиция раҳбарлари, турма ходимлари, полиция ходимлари;
- собиқ буржуа аппарати чиновниклари, бой савдогарлар, фабрика эгалари, хусусий мулкдорлар;
- Польша, Латвия, Литва ва эстониялик собиқ оқ армия офицерлари;
- жиноий ишлари кўрилаётган шахслар.
- 1 ва 4-пунктлардаги кишиларнинг оила аъзолари;
- ўлимга ҳукм этилган ёки ноқонуний ҳаракатга ўтган контрреволюцион ҳаракат аъзоларининг оила аъзолари;
- репатриация доирасида Германиядан келтирилган шахслар, шунингдек, Германияга чиқиб кетишни истамаган, хориж разведкаси билан боғлиқ ҳужжатларга эга бўлган немислар.
Депортация сабаблари
СССР расмийлари ушбу ҳудудлар аҳолисининг депортациясини «антисовет унсурлардан тозалаш», деб ҳисоблаган (1941 год. Документи. Москва: Международний фонд «Демократия», 1998. в двух томах. Кн. 2. с. 221—223.). Шунингдек, ушбу депортация СССРнинг «бешинчи колонна»га қарши кураш воситаси сифатида ҳам қаралади. Жумладан, Буюк Британиянинг СССРдаги элчиси Стаффорд Криппснинг фикрича, совет раҳбарияти ғарбий чегараларда «бешинчи колонна» одамлари ва совет режимига қарши бўлганлар жойлашишини исташмас эди.
Совет тарихчиси Ян Зинтарс ва бошқа манбалар Болтиқбўйи давлатларида антисовет унсурлар мансублиги ҳақидаги гумонларни 1941 йилнинг май ойида Берлинга «Абвер II» шарқий Пруссия бўлими томонидан юборилган ҳисобот билан тасдиқланишини қайд этади:
«Болтиқбўйи мамлакатларида қўзғолонлар тайёрланди ва уларга бемалол ишонч билан таяниш мумкин. Яширин қўзғолончи ҳаракатлар шу қадар ривожланяпти-ки, бу унинг иштирокчиларини муддатидан олдинги хатти-ҳаракатлардан қайтариш учун муайян қийинчиликларни келтириб чиқармоқда. Немис қўшинлари олдинга силжиб, рус қўшинлари қўзғолон иштирокчиларини зарарсизлантирмасликлари учун тегишли ҳудудга яқинлашгандан кейингина уларга ҳаракатларни бошлаш буюрилди».
Депортация жараёнлари
Эстониянинг «Мемориал» ташкилоти ҳисоб-китобларига кўра, Болтиқбўйи давлатларида амалга оширилган биринчи депортация (1940—1941) пайтидаги қурбонлар 200-300 мингни, иккинчи депортация (1944—1949) пайтида эса 95 мингни ташкил қилади. Аммо совет манбаларида бундай рақамларни учратиш қийин. Биргина 14 июнь куни Эстониядан 10 минг, Латвиядан 15 минг ва Литвадан 16 мингдан 18 минггача одам депортация қилинган. Депортация ишлари мазкур уч республикада бир кунда бошланган.
Депортация қилиниши керак бўлган фуқаролар 16 июнга қадар изланган. Депортация қилинганлар поездда ҳар бир вагонга 30-50 тадан бўлиб СССРнинг узоқ ҳудудларига олиб кетилган. Депортация қилинганлар сони юзасидан ва депортация шароитлари ҳақида турлича фикрлар мавжуд. Болтиқбўйи тарихчилари ҳар бир вагонда 40-50 тадан одам жойланганини айтса, рус тарихчилари ҳар бир вагонда мос равишда 30 тадан одам жойланганини иддао қилади. Биргина Эстониядан 490 та вагонда одамлар ташиб кетилган.
Латвиядан депортация қилинганларнинг асосий қисми латиш миллатига мансуб фуқаролар (81,27 фоиз) бўлса, қолгани яҳудий (11,70 фоиз) ва рус (5,29 фоиз) миллатига мансуб одамлар бўлган. Уларнинг 46,5 фоизи аёллар, 15 фоизи 10 ёшдан кичик болалар бўлган.
14 июнь кунги депортация Литвада ҳам амалга оширилган. Литвадан, асосан, миллий озчилик вакиллари «халқ душмани» сифатида рўйхатга олина бошлаган. Шу куни 3835 нафар литвалик, 1664 нафар поляк, 334 нафар яҳудий, 262 нафар рус, 93 нафар беларуслик, 52 нафар немис ва 58 нафар бошқа миллат вакиллари халқ душмани сифатида ҳибсга олинди (Anušauskas А., Teroras ir nusikaltimai žmoniškumui. Pirmoji sovietinė okupacija, Vilnius: Margi raštai, 2006, p. 26).
Ҳибсга олинганлар орасида 52 нафар 16 ёшгача бўлган мактаб ўқувчилари ҳам бор эди. Улар билан биргаликда оила аъзолари ҳам депортация қилинган. 18 мингга яқин литвалик Коми, Олтой, Красноярск ўлкаларига ва Новосибирск вилоятига сургун қилинган. Операцияга Берия раҳбарлик қилган.
Депортация оқибатлари ва унга берилган баҳо
Болтиқбўйи давлатлари немислар томонидан эгалланганидан кейин совет қўшинлари мамлакат ҳудудидан чиқариб юборилди ва депортация қилинганларни излаш бошланди. Аммо уч йилдан кейин совет армияси ҳудудни қайтадан қўлга киритганидан сўнг навбатдаги депортациялар амалга оширилди. 1945 йилдан то 1952 йилгача бўлган давр мобайнида 118 минг нафар литвалик депортация қилинди. 1949 йили 42 минг латиш депортация қурбони бўлди.
Эстониялик тарихчи П.Варюнинг келтирган маълумотларига кўра, эстонияликлар депортацияси натижасида 3873 киши вафот этган, 611 киши бедарак йўқолган, 110 кишининг тақдири номаълум, 75 киши қочиб кетган, 4631 киши озод этилган, кейинчалик (Varju P. 14 juuni 1941 massioperasiooni ohvirte koondnimekiri) ушбу маълумотларни россиялик тарихчи Александр Дюков келтирган.
1953 йилдан олдин икки мингга яқин латвиялик нормал ҳаётга қайтган. Совет депортацияси Латвия адабиёти ва кино санъатида кенг ёритилган. Шундай бадиий асарлар орасидан энг машҳури Аните Лиэпа қаламига мансуб «Эксгумация» романини мисол келтириш мумкин. Шунингдек, Мара Залитенинг «Беш бармоқ» асари, кино саноатида эса «Муқаддас йўл», «Экскурсант қиз», «Меланиянинг эсдаликлари» фильмлари ушбу ҳодисаларни кўрсатиб берган.
1970 йилгача 70 минг литвалик ўз ватанига қайтди. Барча қайтган собиқ сургунларнинг шахсий ҳаёти КГБнинг қаттиқ назорати остида бўлди. Депортация қилинганларнинг барча мол-мулки тортиб олинди, фермерларнинг ерлари коллективлаштирилди, бўшаб қолган уйлар совет ҳарбийлари ёки Россиядан кўчириб келтирилган русларга берилди. Бундай мажбурий депортациялар ўша халқлар хотирасида ўчмас қора кун бўлиб қолди.
Замонавий тарихчилар мазкур депортацияларни инсониятга қарши қаратилган жиноят ва геноцид сифатида баҳоланишини талаб қилиб келмоқда. Ўша пайтлардаги Буюк Британия элчиси Криппс эса бундай ҳаракатларни совет ҳукуматининг ҳар қандай антисовет ҳаракатларга нисбатан эҳтиёт чораси сифатида баҳолаган. Бугун эса Москва ўзини совет давлатининг меросхўри сифатида эътироф этиш билан бир қаторда, ўтмишдаги жиноятларни тан олишдан бош тортиб келмоқда.
Изоҳ (0)