SSSR 1941, 1948 va 1949-yillarda Boltiqbo‘yi davlatlari — Latviya, Litva va Estoniyada bir qator seriyali deportatsiyani amalga oshirdi. Ana shunday deportatsiyalardan “Katta mart” deportatsiyasi va “Iyun deportatsiyasi” tarixiy ahamiyatga ega. 14-iyun Boltiqbo‘yi davlatlarining deportatsiya qurbonlarini xotirlash kuni sifatida esga olinadi. “Daryo” kolumnisti Jahongir Ostonov an’anaviy tarix ruknida SSSR amalga oshirgan “Iyun deportatsiyasi” haqida so‘z yuritadi.
Tarixiy sharoit
1939-yilgi “O‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida”gi SSSR—Germaniya tinchlik shartnomasiga muvofiq, SSSR armiyasi 1939-yilning sentabrida sharqiy Polsha, 1940-yilda g‘arbiy Ukraina va Boltiqbo‘yi davlatlarini egallab oldi. Ikkinchi jahon urushi qizg‘in davom etayotgan bir paytda, 1941-yilning may oyida SSSR Kommunistik partiyasi Markaziy komiteti “Litva, Latviya va Estoniya SSR hududlarini anti-Sovet, jinoiy va ijtimoiy xavfli elementlardan tozalash chora-tadbirlari to‘g‘risida” qaror qabul qildi hamda ushbu qaror doirasida 22-maydan 20-iyunga qadar ushbu mamlakatlardan o‘n minglab kishilar SSSRning boshqa hududlariga deportatsiya qilindi.
Hibsga olinganlar dastlab mol-mulkidan musodara qilinib, 5-7 yilga lagerga jazo o‘tash uchun yuborildi, jazo o‘tab bo‘lingandan keyin esa SSSRning uzoq o‘lkalariga surgun qilindi. Bunday turdagi surgun qilinganlarga quyidagi turdagi fuqarolar kirdi:- antiinqilobchi partiyalarning faol a’zolari hamda sovet rejimiga muxolif bo‘lgan tashkilot a’zolari;
- sobiq jandarmlar, soqchilar, politsiya rahbarlari, turma xodimlari, politsiya xodimlari;
- sobiq burjua apparati chinovniklari, boy savdogarlar, fabrika egalari, xususiy mulkdorlar;
- Polsha, Latviya, Litva va estoniyalik sobiq oq armiya ofitserlari;
- jinoiy ishlari ko‘rilayotgan shaxslar.
- 1 va 4-punktlardagi kishilarning oila a’zolari;
- o‘limga hukm etilgan yoki noqonuniy harakatga o‘tgan kontrrevolyutsion harakat a’zolarining oila a’zolari;
- repatriatsiya doirasida Germaniyadan keltirilgan shaxslar, shuningdek, Germaniyaga chiqib ketishni istamagan, xorij razvedkasi bilan bog‘liq hujjatlarga ega bo‘lgan nemislar.
Deportatsiya sabablari
SSSR rasmiylari ushbu hududlar aholisining deportatsiyasini “antisovet unsurlardan tozalash”, deb hisoblagan (1941 god. Dokumenti. Moskva: Mejdunarodniy fond “Demokratiya”, 1998. v dvux tomax. Kn. 2. s. 221—223.). Shuningdek, ushbu deportatsiya SSSRning “beshinchi kolonna”ga qarshi kurash vositasi sifatida ham qaraladi. Jumladan, Buyuk Britaniyaning SSSRdagi elchisi Stafford Krippsning fikricha, sovet rahbariyati g‘arbiy chegaralarda “beshinchi kolonna” odamlari va sovet rejimiga qarshi bo‘lganlar joylashishini istashmas edi.
Sovet tarixchisi Yan Zintars va boshqa manbalar Boltiqbo‘yi davlatlarida antisovet unsurlar mansubligi haqidagi gumonlarni 1941-yilning may oyida Berlinga “Abver II” sharqiy Prussiya bo‘limi tomonidan yuborilgan hisobot bilan tasdiqlanishini qayd etadi:
“Boltiqbo‘yi mamlakatlarida qo‘zg‘olonlar tayyorlandi va ularga bemalol ishonch bilan tayanish mumkin. Yashirin qo‘zg‘olonchi harakatlar shu qadar rivojlanyapti-ki, bu uning ishtirokchilarini muddatidan oldingi xatti-harakatlardan qaytarish uchun muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqarmoqda. Nemis qo‘shinlari oldinga siljib, rus qo‘shinlari qo‘zg‘olon ishtirokchilarini zararsizlantirmasliklari uchun tegishli hududga yaqinlashgandan keyingina ularga harakatlarni boshlash buyurildi”.
Deportatsiya jarayonlari
Estoniyaning “Memorial” tashkiloti hisob-kitoblariga ko‘ra, Boltiqbo‘yi davlatlarida amalga oshirilgan birinchi deportatsiya (1940—1941) paytidagi qurbonlar 200-300 mingni, ikkinchi deportatsiya (1944—1949) paytida esa 95 mingni tashkil qiladi. Ammo sovet manbalarida bunday raqamlarni uchratish qiyin. Birgina 14-iyun kuni Estoniyadan 10 ming, Latviyadan 15 ming va Litvadan 16 mingdan 18 minggacha odam deportatsiya qilingan. Deportatsiya ishlari mazkur uch respublikada bir kunda boshlangan.
Deportatsiya qilinishi kerak bo‘lgan fuqarolar 16-iyunga qadar izlangan. Deportatsiya qilinganlar poyezdda har bir vagonga 30-50 tadan bo‘lib SSSRning uzoq hududlariga olib ketilgan. Deportatsiya qilinganlar soni yuzasidan va deportatsiya sharoitlari haqida turlicha fikrlar mavjud. Boltiqbo‘yi tarixchilari har bir vagonda 40-50 tadan odam joylanganini aytsa, rus tarixchilari har bir vagonda mos ravishda 30 tadan odam joylanganini iddao qiladi. Birgina Estoniyadan 490 ta vagonda odamlar tashib ketilgan.
Latviyadan deportatsiya qilinganlarning asosiy qismi latish millatiga mansub fuqarolar (81,27 foiz) bo‘lsa, qolgani yahudiy (11,70 foiz) va rus (5,29 foiz) millatiga mansub odamlar bo‘lgan. Ularning 46,5 foizi ayollar, 15 foizi 10 yoshdan kichik bolalar bo‘lgan.
14-iyun kungi deportatsiya Litvada ham amalga oshirilgan. Litvadan, asosan, milliy ozchilik vakillari “xalq dushmani” sifatida ro‘yxatga olina boshlagan. Shu kuni 3835 nafar litvalik, 1664 nafar polyak, 334 nafar yahudiy, 262 nafar rus, 93 nafar belaruslik, 52 nafar nemis va 58 nafar boshqa millat vakillari xalq dushmani sifatida hibsga olindi (Anušauskas A., Teroras ir nusikaltimai žmoniškumui. Pirmoji sovietinė okupacija, Vilnius: Margi raštai, 2006, p. 26).
Hibsga olinganlar orasida 52 nafar 16 yoshgacha bo‘lgan maktab o‘quvchilari ham bor edi. Ular bilan birgalikda oila a’zolari ham deportatsiya qilingan. 18 mingga yaqin litvalik Komi, Oltoy, Krasnoyarsk o‘lkalariga va Novosibirsk viloyatiga surgun qilingan. Operatsiyaga Beriya rahbarlik qilgan.
Deportatsiya oqibatlari va unga berilgan baho
Boltiqbo‘yi davlatlari nemislar tomonidan egallanganidan keyin sovet qo‘shinlari mamlakat hududidan chiqarib yuborildi va deportatsiya qilinganlarni izlash boshlandi. Ammo uch yildan keyin sovet armiyasi hududni qaytadan qo‘lga kiritganidan so‘ng navbatdagi deportatsiyalar amalga oshirildi. 1945-yildan to 1952-yilgacha bo‘lgan davr mobaynida 118 ming nafar litvalik deportatsiya qilindi. 1949-yili 42 ming latish deportatsiya qurboni bo‘ldi.
Estoniyalik tarixchi P.Varyuning keltirgan ma’lumotlariga ko‘ra, estoniyaliklar deportatsiyasi natijasida 3873 kishi vafot etgan, 611 kishi bedarak yo‘qolgan, 110 kishining taqdiri noma’lum, 75 kishi qochib ketgan, 4631 kishi ozod etilgan, keyinchalik (Varju P. 14 juuni 1941 massioperasiooni ohvirte koondnimekiri) ushbu ma’lumotlarni rossiyalik tarixchi Aleksandr Dyukov keltirgan.
1953-yildan oldin ikki mingga yaqin latviyalik normal hayotga qaytgan. Sovet deportatsiyasi Latviya adabiyoti va kino san’atida keng yoritilgan. Shunday badiiy asarlar orasidan eng mashhuri Anite Liepa qalamiga mansub “Eksgumatsiya” romanini misol keltirish mumkin. Shuningdek, Mara Zalitening “Besh barmoq” asari, kino sanoatida esa “Muqaddas yo‘l”, “Ekskursant qiz”, “Melaniyaning esdaliklari” filmlari ushbu hodisalarni ko‘rsatib bergan.
1970-yilgacha 70 ming litvalik o‘z vataniga qaytdi. Barcha qaytgan sobiq surgunlarning shaxsiy hayoti KGBning qattiq nazorati ostida bo‘ldi. Deportatsiya qilinganlarning barcha mol-mulki tortib olindi, fermerlarning yerlari kollektivlashtirildi, bo‘shab qolgan uylar sovet harbiylari yoki Rossiyadan ko‘chirib keltirilgan ruslarga berildi. Bunday majburiy deportatsiyalar o‘sha xalqlar xotirasida o‘chmas qora kun bo‘lib qoldi.
Zamonaviy tarixchilar mazkur deportatsiyalarni insoniyatga qarshi qaratilgan jinoyat va genotsid sifatida baholanishini talab qilib kelmoqda. O‘sha paytlardagi Buyuk Britaniya elchisi Kripps esa bunday harakatlarni sovet hukumatining har qanday antisovet harakatlarga nisbatan ehtiyot chorasi sifatida baholagan. Bugun esa Moskva o‘zini sovet davlatining merosxo‘ri sifatida e’tirof etish bilan bir qatorda, o‘tmishdagi jinoyatlarni tan olishdan bosh tortib kelmoqda.
Izoh (0)