Янгиликларни қанчалик кўп кўрсангиз ва ўқисангиз, дунё ҳақида нотўғри тасаввурда бўлишингиз эҳтимоли шунчалик юқори. Ишонқирамай турибсиз, шундай эмасми? Зария Горветт BBC Future’га ёзган мақоласида буни бир бошдан тушунтиришга ҳаракат қилди.
...Фожиа юз беришидан олдин Элисон Ҳолмэн америкаликларнинг руҳий соғлиги билан боғлиқ жуда ҳам оддий тадқиқот устида иш олиб бораётганди. 2013 йилнинг 15 апрелида эса юзлаб югуриш спорти усталари ҳар йили ўтказиладиган Бостон марафони лентасини бирин-кетин кесиб ўтаётганда 10 сония оралиқ вақт иккита қўлбола бомба портлатилди.
Уч киши, жумладан 8 ёшли бола ҳам нобуд бўлди. Юзлаб одамлар жароҳатланди. 16 киши қўл-оёқсиз қолди.
Дунё мотам тутарди. ОАВ эса бу вақтда этни жунжиктирадиган даражадаги тафсилотлар билан содир бўлган воқеани ёритиш билан банд эди. Ва бу тахлит ахборот бериш бир-икки кун эмас, ҳатто бир ой ҳам эмас, суд йиғилишларини ҳисоблаганда — йиллаб давом этди.
Портлаш, тутун, воқеа жойидагиларнинг саросимага тушиши ва даҳшатини тасвирловчи кадрлар телевидение орқали кўп маротаба узатиб борилди. Газеталар эса қўрқинчли — қонга бўялган пиёдалар йўлкалари, йиртилган кийимлардаги жабрланганларнинг фотосуратларни чоп этарди.
Тасодифга кўра, Ҳолмэн Калифорния университетидаги ҳамкасблари билан айнан ўша воқеа олдидан 5 мингга яқин америкаликнинг руҳий саломатлиги ҳақида маълумотларни тўплаб бўлганди. Бир неча ҳафта ўтиб, олимлар сўровда қатнашганларнинг Бостон фожиасидан сўнг ҳолати қандай ўзгарганини кўришга қарор қилишди.
Террорчилик содир этилган жойда бўлган ёки ундан жабр кўрганларнинг руҳий ҳолати, юмшоқ қилиб айтганда яхшиланмаганини пайқаш қийин эмас. Тадқиқот иштирокчиларининг орасида портлаш жойида бўлганлар ҳам бор эди. Лекин кейинги янгилик сизни ҳайратда қолдириши табиий: фожиа жойида бўлмаган, аммо бу мавзудаги янгиликларни кунига олти соат ва ундан кўпроқ томоша қилган одамларнинг руҳиятига ундан ҳам кучлироқ шикаст етган.
«Бу натижалар кўзимизни очди, — дейди Ҳолмэн. — Фикримча, одамлар янгиликларнинг таъсирига етарлича баҳо беришмайди».
Афтидан, янгиликлар бу фақатгина содир бўлган воқеа ва журналистлар томонидан топилган фактларнинг беозор жамланмаси эмас. Янгиликлар онгостимизга ўрмалаб киради ва ҳаётимизга кутилмаган йўсинда таъсир этади. Улар иммигрантларга бўлган муносабатимизни ўзгартириши, тушларимизга кириши, у ёки бу касалликнинг реал хавфини кўришга халал бериши, бошқа мамлакатда юз бераётган воқеага нисбатан муносабатимизни шакллантириши мумкин...
Ва ҳатто бутун бир давлатнинг иқтисодий ҳолатига таъсир этиш эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Янгиликлар истеъмоли оқибатида юрак хуружи ёки турли касалликларнинг авж олиш хавфи тобора ўз тасдиғини топмоқда. Энг асосийси — бунинг учун кунига бир неча янгилик билан танишиш кифоя.
...Хитойдан янги ва сирли коронавирус ҳақидаги хабарлар кела бошлаган онданоқ ахборот теледастурлари рейтинги, уларнинг томошабинлари сони ортиб кетди ва рекорд рақамларга етди.
Бу тушунарли хам: миллионлаб одамлар ҳукумат брифинглари, касаллик юқтирган ва ҳалок бўлганлар ҳақидаги доимий янгиланиб борувчи маълумотлар, карантин вақтида ўзини тутиш қоидаларига оид эълонларни диққат билан кузатишарди.
Бироқ кўчада 2020 йил ва телеянгиликлар биз учун ягона ва ҳатто асосий ахборот манбаи эмас.
Подкастлар, стриминг хизматлари, ижтимоий тармоқлар — барчаси сизга кунига кўплаб маротаба янги хабарларни тақдим этишга тайёр. Дўстларингиз ҳам ўзларига ёққан, ёки уларни ҳайратга солган материалларга ҳаволалар юбориб туришади.
Мана шу янгиликлардан тайёрланган «шўрва»да қайнагач, кечқурун анча вақтгача тинчланолмай, кўзларингиз юмилмаслиги табиий.
2018 йил маълумотларига кўра, ўртача америкалик телевизор, компьютер ёки смартфон қаршисида кунига 11 соат вақт ўтказиши маълум бўлган. Бу пандемия бизни уйда ўтиришга мажбур қилишидан анча олдинги маълумот эканига эътибор беринг.
Биз шундай дастурлаштирилганмиз
Янгиликларнинг бизга кучли таъсир кўрсатишининг яна бир эҳтимолий сабабларидан бири бу биздаги салбий ахборотларга мойиллик бўлиши мумкин: руҳшунослар айтишича, биз атрофимиздаги ёмон ҳодисаларга кўпроқ эътибор берамиз. Бу мойиллик бизни хавф-ҳатардан ҳимоялаш учун шаклланган экан. Шунинг учун ҳам инсоннинг камчиликлари фазилатларидан кўра тезроқ кўзга ташланади, йўқотишлар бизга қўлга киритганларимиздан кўра кучлироқ таъсир этади, қўрқув бизга янги истиқболлардан кўра кучлироқ мотивация беради.
Ҳукуматлар у ёки бу сиёсатни ишлаб чиқишда, дарра уриш ёки ширинлик билан сийлашнинг қай бирини танлаш ҳақида қарор қабул қилишда мана шу руҳий ўзига хосликка таянади. Инсониятнинг негативга мойиллиги, эҳтимол, янгиликларнинг жуда кам ҳолатда ёқимли бўлишини ҳам изоҳлайди.
2014 йилнинг бир кунида Россиянинг «Городской репортер» сайти тажриба ўтказишга қарор қилади ва ёмон хабарларни эътиборсиз қолдириб, кун давомида фақат яхши хабарлар бериб боради.
Ўша куни ўқувчилар аудиторияси кескин камайиб кетади — яхши янгиликлар ҳеч кимга қизиқ эмас. Бир вақтлар машҳур фантаст ёзувчи Артур Кларк таъкидлаганидек, «Утопия газеталари даҳшатли даражада зерикарли эди».
Халқаро туризмни олайлик. Турган гапки, сиёсий беқарорлик, уруш ҳукм сураётган ёки террорчилик қурбонига айланиш хавфи юқори бўлган давлатларга одамларнинг жуда боргиси келавермайди.
Баъзи ҳолларда янгиликлар ҳукумат тавсияларини эълон қилиш орқали бу борада тўғридан-тўғри маслаҳат манбаига айланади, худди масалан глобал пандемия вақтидаги сингари. Лекин ҳатто бирор жойга бормаслик ҳақида расмий тавсиялар бўлмаган (ва бормасликка рационал сабаб ҳам йўқ бўлган) ҳолатда ҳам янгиликлар онгостимизга таъсир этиши ва дунё ҳамда воқеаларга нисбатан хато фикрларга оғдириши мумкин.
Бунга фрейминг эффекти деб аталувчи факт ёки воқеа контекстини ажратиб олиш усули сабаб бўлиши мумкин.
Масалан, «95 фоиз ҳолатда самарали дори» деган гап «5 фоиз ҳолатда самара бермайдиган дори» деган гапга қараганда ижобийроқ муносабат уйғотади, ваҳоланки ҳар икки жумлада сўз айнан бир дори воситаси ҳақида бормоқда. Биз ҳар доим ҳам рационал фикрламаймиз ва бу анча олдин исботланган.
Бирор теракт ҳақида «ҳодиса ‘Ал-Қоида’ ва унга алоқадор радикал кайфиятдаги гуруҳлар томонидан содир этилган» деб ёзиш мумкин ва бу «маҳаллий айирмачилар гуруҳи»дан кўра хавотирлироқ жаранглайди, аслида эса гап бир нарса ҳақида бормоқда. Баъзан бу каби қийин пайқаладиган омиллар ҳаёт-мамот масаласини ҳал қилиши мумкин.
2014 йилги тадқиқотлардан бирида аниқланишича, одамлар ОАВ орқали кенгроқ ёритиладиган онкологик касаллик турлари (масалан, мия ўсимталари)ни аслига қараганда кўпроқ тарқалган деб ҳисоблайди. Ва аксинча, камроқ тилга олинадиганлари (масалан, эркакларнинг репродуктив аъзоларидаги саратон касалликлари) камроқ учрайди, деб ўйлайди.
У ёки бу онкологик касаллик турининг хавфлилик даражаси ҳақидаги жамоатчиликда шаклланган хато фикр сабаб саратоннинг хавфлироқ кўриниши ҳукумат томонидан етарлича молиялаштирилмай қолиши мумкин.
Шу билан бирга, янгиликлар тушларимизга ҳам киришини исботловчи далиллар тобора кўпаймоқда. Айтишларича, карантин вақтида кўп вақтини уйда ўтказишга мажбур одамлар ғайритабиий даражада жонли ва ҳатто қўрқинчли тушлар кўра бошлаган.
Бунинг изоҳларидан бири — бу тасаввуримизнинг карантин вазиятидан чиқиш йўлларини излаши ҳосиласидир. Яна бир эҳтимолга кўра, бу пандемиянинг янгиликларда қандай акс эттирилишига боғлиқ жараён.
АҚШдаги 11 сентябрь ҳужумларидан кейин ҳам одамлар қўрқинчли тушлар кўрганини эслайлик. Бу тушлар ҳамда одамларнинг телевизион янгиликларни қанчалик кўп кузатиши ўртасида боғлиқлик аниқ белгиланган эди.
«Радио ёки содир бўлган воқеани дўстлар билан суҳбатларда муҳокама этиш билан боғлиқ ҳолатларда бунақаси кузатилмаган. Назаримда, бунга инсонларнинг ҳалок бўлиши тасвирланган кадрлар сабаб — улар руҳиятга зарба берган», — дейди АҚШнинг Монтклер Университети психологи, тадқиқотга раҳбарлик қилган Рут Проппер.
Янгиликлар ҳақиқий ҳаётдан кўра зарарлироқ
Аслида ҳам, фантаст-ёзувчи Роберт Хайнлайн ибораси билан айтганда, сизга нотаниш етти миллиард одамнинг ғам-андуҳларига ғарқ бўлиш руҳиятингиз учун у қадар фойдали эмас.Худди душманни ўққа тутгандек коронавирус ҳақидаги сарлавҳалар тинимсиз ёғдирилган бир неча ойдан сўнг яқинлашиб келаётган коронавирус саросимаси инқирозининг белгилари пайдо бўлмоқда.
Бутун дунё бўйлаб одамларга руҳият билан боғлиқ муаммоларда кўмак берувчи хайрия ташкилотлари ўз хизматларига бўлган талаб кескин ошганини қайд этмоқда.Кўпчилик ўзини янгиликлар оқимидан ҳимоялаш учун шунчаки бир муддатга ижтимоий тармоқлардан воз кечмоқда.
Кўплаб инқирозлар оқибатларини ўрганиш натижасида бир нарса исботланган: инсон қанча кўп янгилик истеъмол қилса, унда тушкунлик, хавотир ва қўрқув асоратлари шунча чуқурроқ илдиз отади.
Янгиликларнинг руҳиятимизга қандай таъсир қилиши қисман жумбоқлигича қолмоқда, негаки кўп ҳолларда улар бизга тўғридан-тўғри таъсир кўрсатмайди.
Таъсир қилганда эса (Бостон марафонидаги каби ҳолатлар юзасидан олиб борилган тадқиқотлардан маълум бўлишича) воқеаларнинг ОАВдаги талқини руҳиятимиз учун асл воқеликдан кўра зарарлироқ бўлиши мумкин.
Ирвайндаги Калифорния университети психологи Ребекка Томпсоннинг сўзларига кўра, «агар ҳаётингизга чиндан ҳам бирор нарса хавф солаётганидан хавотирга тушсангиз, шубҳасиз бу ҳақда кўпроқ билишга интиласиз ва воқеалар қай йўсинда ривожланаётганидан хабардор бўлишни истайсиз», бу эса бизни ҳаддан зиёд янгиликлар тўлқини асирига айлантиради.
Томпсоннинг таъкидлашича, аксар ҳолларда воқеалар бўрттирилган шов-шувлилик руҳида ёритилади: гап бўрон ҳақида борса, телеекранда мухбирларни гўё шамол учириб юбораётгандек бўлади ёки тизза бўйи сув ичида туришади — яъни урғу воқеаларнинг салбий ривожига қаратилади.
Аслида бундай репортажлар бизни нафақат муайян воқеага, балки пулдан тортиб севги муносабатларигача ҳаётимиздаги қолган барча ҳодисаларга нисбатан фожиавий муносабатда бўлишга ундайди.
2012 йил тадқиқотида аниқланишича, салбий ахборотлар оқимини қабул қилган аёллар (негадир эркаклар эмас) бошқа ҳаётий вазиятларда ҳам кучли стрессни бошдан кечирган ва бу ўз навбатида улар организмида кортизол-стресс гормони даражасининг ўйнашига сабаб бўлган.
«Эркакларда бу гормон кўрсаткичи одатда шундоқ ҳам юқори бўлади ва катта эҳтимоллар билан яна ошиши шунчаки иложсиз эди», — дейди тадқиқот муаллифи, Квебек университети психологи Мари-Франс Марин.
Бироқ аёллар салбий нарсаларни яхшироқ эслаб қолишади ва шунинг учун уларга негатив ахборотлар чиндан ҳам кучлироқ таъсир кўрсатиши мумкин.
Ҳолмэн ҳамкасблари билан бирга 11 сентябрь воқеаларининг психологик оқибатларини ўрганаётганида ўша мудҳиш ҳодиса юз берган кунларда юрак уриши тезлашгани ҳақида хабар берганларнинг аксарияти, бунгача уларнинг саломатлиги кўнгилдагидек бўлган эрса-да, келгуси уч йил давомида юрак-қон томир муаммолари билан 53 фоизга юқори эҳтимолликда тўқнаш келганини аниқлаган эди.
Нисбатан янги тадқиқотларнинг бирида олимлар янгиликлар ҳақиқатан ҳам кейинчалик инсон саломатлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкинми-йўқми, деган саволгга жавоб излаб кўрди. Аниқланишича, 2001 йил 11 сентябрдагидек воқеалар ҳақидаги янгиликларни кунига камида тўрт соат кузатиш катта эҳтимол билан келгуси йилларда инсон саломатлигида муаммолар келтириб чиқаради.
«Ўша тадқиқотнинг эътиборга молик жиҳати шундаки, иштирокчиларнинг аксарияти терактлар ҳақидаги ахборотни бевосита ОАВдан олган. Шунга қарамай, бу уларнинг саломатлигига шундай узоқ муддатли таъсир кўрсатган. Бунда ўз таъсирини кўрсатган яна бошқа бир омил ҳам борлигини тахмин қиляпман, лекин унинг айнан нима эканлигини ҳали тўла англаб етганимизча йўқ», — деди Ҳолмэн.
Лекин нима учун бизга нотаниш ва минглаб километр масофа наридаги одамлар билан содир бўлган воқеалардан бунчалик таъсирланамиз? Ҳолмэннинг бу борада бир нечта тахмини бор ва улардан бири шундай — ҳаммасига телеянгиликларнинг ёрқин тасвири айбдор. Баъзан эса телевизор фон сифатида ишлаши мумкин — масалан, спорт залида.
Ҳолмэн мухбир содир бўлган воқеа ҳақида сўзлаб бераётганида бир хил кадрлар қайта-қайта узатилганини эслайди. «Ушбу тасвирлар миянгизга сингади ва такрорланаверади, такрорланаверади, такрорланаверади... ва биз сюжети ўйлаб топилган қандайдир даҳшатли фильм эмас, балки реал ҳаётни кўриб туран бўламиз! Ўйлашимча, янгиликларни мана шундай такрорлаш руҳиятимизга таъсир кўрсатмай қолмайди», — дейди у.
Унинг қўшимча қилишича, янгиликларнинг ёритилиши ҳеч қачон шунчаки воқеалар ҳақидаги хабарлар кетма-кетлиги бўлмаган. Бу бизнинг қимматли вақтимиз учун оммавий ахборот воситаларининг бир-бири билан ўйнаётган ўзига хос пойга усулидир.
Изоҳ (0)