Ямайка деганда хаёлимизга биринчи навбатда рекордчи спринтер Усэйн Болт, регги мусиқаси ва албатта, афсонавий Боб Марли келади. 1494 йилнинг 3 май куни денгиз саёҳатчиси Христофор Колумб томонидан кашф қилинган ушбу ўлка ҳақида яна нималарни биламиз?
Ямайканинг очилиши
1485 йилда португал қироли томонидан Ҳиндистонга денгиз орқали боришни назарда тутувчи лойиҳаси рад этилган Колумб Кастилияга кўчиб ўтди. У ерда андалусиялик савдогарлар ва банкирларнинг кўмаги билан ҳукуматнинг экспедициясини ташкил қилишга муваффақ бўлди. 1492 йил 12 октябрда 90 кишидан иборат бўлган биринчи саёҳат давомида Колумб Багама ороллари архипелагида жойлашган Сан-Сальвадор оролига етиб борди. Колумб ўзининг иккинчи экспедициясини адмирал унвони билан ва янги кашф этилган ерларнинг вице-қироли сифатида бошқарди.
Экспедиция 17 та кема ва 1,5 минг кишидан иборат экипаж аъзосидан ташкил топган эди. Колумб 1493 йил 3 ноябрда Доминика ва Гваделупа оролларини, 20 га яқин Кичик Антиль оролларини ва Пуэрто-Рико оролини кашф этади. Олтин илинжида яна денгиз кезган Колумб 1494 йил 12—29 март кунлари Гаитини фатҳ қилади. 29 апрель ва 3 май кунлари эса учта кема билан Кубанинг жануби-шарқий қирғоқлари бўйлаб сузиб, Ямайка оролини очди.
«Булоқлар мамлакати»
Колумб ушбу катта ва чиройли орол ҳақида Куба ҳиндуларидан билиб олган эди. У Ямайканинг номини Сантьяго деб ўзгартиради. 1506 йилда орол Испания тожига берилади ва Колумбга — кейинчалик унинг оиласига мерос бўлиб қоладиган — Ямайка Маркизи унвони берилади. Тарих давомида Колумб томонидан оролга берилган ном ўрнашиб қола олмади, тилларда оролнинг маҳаллий номи қолаверди. Ямайка — маҳаллий аҳолининг тилидан таржима қилинса, «Булоқлар мамлакати» деган маънони англатади.
Колумб қиролича Изабеллага Ямайкани тасвирлаб бериш жараёнида ўз ҳаяжонини яшира олмай, қўлидаги бир варақ қоғозни ғижимлаб ташлагани ҳақида ёзма тарихий манбалар бор. У Ямайкани ўз кўзлари билан кўрган энг гўзал диёр деб атаган. Ушбу оролнинг гўзаллигидан ҳайратга тушган Колумб ўзининг сўнгги, тўртинчи экспедицияси пайтида яна ўша ерга қайтиб келади ва у ерда узоқ вақт яшайди.
Бора-бора орол Колумбнинг кўнглини қолдирди, чунки у бу ердан олтин топа олмади. Оролни Испаниянинг мулки деб эълон қилган Колумб уни ўз ҳомийлари бўлмиш испан қироллик жуфтлиги Фердинанд ва Изабелла шарафига номлади. Шундан сўнг Ямайканинг шимолий қирғоқлари бўйлаб Кубага қайтиб кетди.
Колумб билан келган фалокат
Оролдаги биринчи испан аҳоли пункти — «Сантьяго колонияси» 1509 йилда Муқаддас Анна кўрфазидан бир ярим километр ғарбда ташкил этилган. Бироқ 15 йилдан сўнг у ноқулай иқлим туфайли ташлаб кетилди. Ямайка пойтахти эса бугунги кунда Сент-Кэтрин деб аталадиган Сантьяго-де-ла-Вега шаҳрига кўчирилди.
Ямайкада қарийб 150 йил давом этган испанларнинг ҳукмронлиги оролнинг туб ҳинду аҳолисининг бутунлай йўқолиб кетишига олиб келди. Испанлар келган пайтда Ямайкада аравак деб аталувчи ҳинду қабилалари истиқомат қилар эди, уларнинг сони қарийб 60 минг нафарга етарди. Испания ҳукмронлиги даврида Ямайкадаги ҳиндулар деярли бутунлай йўқ бўлиб кетди. 1611 йилга келиб оролда атиги 74 нафар ҳинду қолган эди, холос.
Минтақадаги қишлоқ хўжалиги ҳам эндигина ривожлана бошлаган пайтларда ишлайдиган аҳолини йўқотиб, таназзулга юз тута бошлади. Энди плантацияларда ишлаш учун Африкадан оммавий равишда қул олиб келиш бошланди ва Ямайка қул савдосининг ўтиш жойига айланди. Ямайкада 1833 йилга келибгина қуллик бекор қилинди, аслида эса қуллар яна беш йилдан кейин озод қилинган. Испанлар бир ярим аср давомида оролни мустамлака қилди. 1655 йилда эса уни инглизлар босиб олди. Ямайка расман 1670 йилдан инглиз мустамлакаси деб эълон қилинди.
Гуноҳлар шаҳри
Инглизлар Ямайканинг ҳозирги пойтахти бўлмиш Кингстон шаҳридан унча узоқ бўлмаган улкан табиий портнинг қирғоғида катта истеҳком қурди. Қалъа ёнида Порт Ройал шаҳри ривожлана бошлади. Тез орада у «бутун насроний дунёсидаги энг гуноҳкор шаҳар» шон-шарафига сазовор бўлди, чунки денгиз қароқчиларининг «пойтахти» Тортуга оролидан Порт Ройалга кўчиб ўтганди. XVII аср охирида Порт Ройал шаҳрида саккиз минг аҳоли истиқомат қилган, улардан бир ярим минг нафари денгиз қароқчилари бўлган.
Қароқчилар испан кемаларини талон-торож қилиб, ўз ўлжаларини Порт Ройалга олиб келишарди, бу эса ўз навбатида, шаҳарнинг гуллаб-яшнашига олиб келди. Бироқ 1692 йил 7 июнда рўй берган даҳшатли зилзила натижасида «гуноҳкор шаҳар»нинг катта қисми денгиз тубига ғарқ бўлди. Испания католик черкови «Худо бу шарманда шаҳарни гуноҳлари учун жазолади» деб хабар берди.
Инглиз мустамлакаси
Ўша вақтга келиб инглизлар Ямайкада мустаҳкам ўрнашиб олган ва оролни катта шакар колониясига айлантирган эди. Ямайкада шакарқамиш плантациялари жадал ривожланарди. Кўп плантациялар оролнинг жанубидаги текисликларда жойлашган бўлиб, Ямайканинг ички жойлари чорва боқиш учун ишлатилган. Ямайка саноати шакар, шинни ва машҳур Ямайка ромини ишлаб чиқарган.
Оролда вақти-вақти билан содир бўлиб турадиган қора қулларнинг исёнлари инглизларни қаттиқ безовта қиларди. XIX аср бошларига қадар, тахминан, 150 йил давомида камида 30 та ана шундай қўзғолонлар рўй берган. XVII асрнинг иккинчи ярмидаёқ Ямайканинг энг олис тоғли ва ўрмонли жойларида маронлар — қуллар ва уларнинг авлодлари ўзларининг давлатга ўхшаш уюшмаларини яратган. Улар чорва молларини олиб қочишар ва бошқа талончиликларни содир этарди. Натижада, инглизлар XVIII асрнинг охирида маронларни Африкага, хусусан, Сьерра-Леонега депортация қилди. Ҳозирги Сьерра-Леоне давлатининг пойтахти бўлмиш Фритаун шаҳрига айнан маронлар асос солган эди.
Қулликнинг бекор бўлиши ва мустақиллик
1831 йилда Ямайкада катта қўзғолон бўлиб ўтди, унда 60 мингга яқин қуллар иштирок этди. Айнан шу қўзғолонлар Британия колонияларида қулликни бекор қилиш бўйича қарорларни тезлаштирган деб тахмин қилинади. Чунки Британия мустамлакачилик маъмуриятининг Ғарбий Ҳиндистон бўлими бошлиғи Генри Тэйлор кейинчалик бу ҳақда шундай изоҳ берганди: «Бу даҳшатли воқеа қулдорликка қарши қақшатқич зарба берди».
1833 йилда қуллик бекор қилинганидан сўнг Ямайкадаги инглиз плантаторлари учун «қора кунлар» бошланди. Қулларнинг озод қилиниши Ямайканинг плантация иқтисодиётига жиддий таъсир кўрсатди. Ҳиндистон ва Хитойдан пудрат ишчиларининг олиб кирилиши вазиятни тўғирлай олмади. Ямайкада шакар ишлаб чиқариш кескин пасайиб кетди. Бундан ташқари, Европада лавлаги шакар ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайиши ва Куба ҳамда Ява оролларида шакар ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши туфайли рақобат кучайиб кетди. Ямайка аҳолиси жуда қашшоқ аҳволда яшар эди.
ХХ асрга келиб АҚШ сармояси натижасида Ямайкадаги иқтисодий вазият тубдан ўзгарди. Америка компаниялари Ямайкадан банан, какао, кофе ва кокос ёнғоғи каби маҳсулотларни катта ҳажмларда экспорт қила бошлади. Америкаликлар, шунингдек, Ямайка инфратузилмаси (темир йўл тармоғи)ни ривожлантиришга киришди. 1943 йилдан Ямайкада умумий сайлов ҳуқуқи, 1944 йилдан эса қисман ўзини ўзи бошқариш тизими жорий қилинди. 1959 йилда Ямайка ички ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқига эга бўлди. 1962 йилнинг августида Буюк Британия Ямайкага мустақиллик берди.
Ямайкани ҳамиша табассум билан ёдга оламан, чунки афсонавий Боб Марли қўшиғидаги «You’re in Jamaica, C’mon and smile!» (Сен Ямайкадасан: Табассум қил!) сўзлари қулоғим остида жаранглайди. Аммо ушбу қувноқ ўлка ҳам тарихда бошидан қонли даврларни ўтказган...
Нурбек Алимов тайёрлади.
Изоҳ (0)