Yamayka deganda xayolimizga birinchi navbatda rekordchi sprinter Useyn Bolt, reggi musiqasi va albatta, afsonaviy Bob Marli keladi. 1494-yilning 3-may kuni dengiz sayohatchisi Xristofor Kolumb tomonidan kashf qilingan ushbu o‘lka haqida yana nimalarni bilamiz?
Yamaykaning ochilishi
1485-yilda portugal qiroli tomonidan Hindistonga dengiz orqali borishni nazarda tutuvchi loyihasi rad etilgan Kolumb Kastiliyaga ko‘chib o‘tdi. U yerda andalusiyalik savdogarlar va bankirlarning ko‘magi bilan hukumatning ekspeditsiyasini tashkil qilishga muvaffaq bo‘ldi. 1492-yil 12-oktabrda 90 kishidan iborat bo‘lgan birinchi sayohat davomida Kolumb Bagama orollari arxipelagida joylashgan San-Salvador oroliga yetib bordi. Kolumb o‘zining ikkinchi ekspeditsiyasini admiral unvoni bilan va yangi kashf etilgan yerlarning vitse-qiroli sifatida boshqardi.
Ekspeditsiya 17 ta kema va 1,5 ming kishidan iborat ekipaj a’zosidan tashkil topgan edi. Kolumb 1493-yil 3-noyabrda Dominika va Gvadelupa orollarini, 20 ga yaqin Kichik Antil orollarini va Puerto-Riko orolini kashf etadi. Oltin ilinjida yana dengiz kezgan Kolumb 1494-yil 12—29-mart kunlari Gaitini fath qiladi. 29-aprel va 3-may kunlari esa uchta kema bilan Kubaning janubi-sharqiy qirg‘oqlari bo‘ylab suzib, Yamayka orolini ochdi.
“Buloqlar mamlakati”
Kolumb ushbu katta va chiroyli orol haqida Kuba hindularidan bilib olgan edi. U Yamaykaning nomini Santyago deb o‘zgartiradi. 1506-yilda orol Ispaniya tojiga beriladi va Kolumbga — keyinchalik uning oilasiga meros bo‘lib qoladigan — Yamayka Markizi unvoni beriladi. Tarix davomida Kolumb tomonidan orolga berilgan nom o‘rnashib qola olmadi, tillarda orolning mahalliy nomi qolaverdi. Yamayka — mahalliy aholining tilidan tarjima qilinsa, “Buloqlar mamlakati” degan ma’noni anglatadi.
Kolumb qirolicha Izabellaga Yamaykani tasvirlab berish jarayonida o‘z hayajonini yashira olmay, qo‘lidagi bir varaq qog‘ozni g‘ijimlab tashlagani haqida yozma tarixiy manbalar bor. U Yamaykani o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan eng go‘zal diyor deb atagan. Ushbu orolning go‘zalligidan hayratga tushgan Kolumb o‘zining so‘nggi, to‘rtinchi ekspeditsiyasi paytida yana o‘sha yerga qaytib keladi va u yerda uzoq vaqt yashaydi.
Bora-bora orol Kolumbning ko‘nglini qoldirdi, chunki u bu yerdan oltin topa olmadi. Orolni Ispaniyaning mulki deb e’lon qilgan Kolumb uni o‘z homiylari bo‘lmish ispan qirollik juftligi Ferdinand va Izabella sharafiga nomladi. Shundan so‘ng Yamaykaning shimoliy qirg‘oqlari bo‘ylab Kubaga qaytib ketdi.
Kolumb bilan kelgan falokat
Oroldagi birinchi ispan aholi punkti — “Santyago koloniyasi” 1509-yilda Muqaddas Anna ko‘rfazidan bir yarim kilometr g‘arbda tashkil etilgan. Biroq 15 yildan so‘ng u noqulay iqlim tufayli tashlab ketildi. Yamayka poytaxti esa bugungi kunda Sent-Ketrin deb ataladigan Santyago-de-la-Vega shahriga ko‘chirildi.
Yamaykada qariyb 150 yil davom etgan ispanlarning hukmronligi orolning tub hindu aholisining butunlay yo‘qolib ketishiga olib keldi. Ispanlar kelgan paytda Yamaykada aravak deb ataluvchi hindu qabilalari istiqomat qilar edi, ularning soni qariyb 60 ming nafarga yetardi. Ispaniya hukmronligi davrida Yamaykadagi hindular deyarli butunlay yo‘q bo‘lib ketdi. 1611-yilga kelib orolda atigi 74 nafar hindu qolgan edi, xolos.
Mintaqadagi qishloq xo‘jaligi ham endigina rivojlana boshlagan paytlarda ishlaydigan aholini yo‘qotib, tanazzulga yuz tuta boshladi. Endi plantatsiyalarda ishlash uchun Afrikadan ommaviy ravishda qul olib kelish boshlandi va Yamayka qul savdosining o‘tish joyiga aylandi. Yamaykada 1833-yilga kelibgina qullik bekor qilindi, aslida esa qullar yana besh yildan keyin ozod qilingan. Ispanlar bir yarim asr davomida orolni mustamlaka qildi. 1655-yilda esa uni inglizlar bosib oldi. Yamayka rasman 1670-yildan ingliz mustamlakasi deb e’lon qilindi.
Gunohlar shahri
Inglizlar Yamaykaning hozirgi poytaxti bo‘lmish Kingston shahridan uncha uzoq bo‘lmagan ulkan tabiiy portning qirg‘og‘ida katta istehkom qurdi. Qal’a yonida Port Royal shahri rivojlana boshladi. Tez orada u “butun nasroniy dunyosidagi eng gunohkor shahar” shon-sharafiga sazovor bo‘ldi, chunki dengiz qaroqchilarining “poytaxti” Tortuga orolidan Port Royalga ko‘chib o‘tgandi. XVII asr oxirida Port Royal shahrida sakkiz ming aholi istiqomat qilgan, ulardan bir yarim ming nafari dengiz qaroqchilari bo‘lgan.
Qaroqchilar ispan kemalarini talon-toroj qilib, o‘z o‘ljalarini Port Royalga olib kelishardi, bu esa o‘z navbatida, shaharning gullab-yashnashiga olib keldi. Biroq 1692-yil 7-iyunda ro‘y bergan dahshatli zilzila natijasida “gunohkor shahar”ning katta qismi dengiz tubiga g‘arq bo‘ldi. Ispaniya katolik cherkovi “Xudo bu sharmanda shaharni gunohlari uchun jazoladi” deb xabar berdi.
Ingliz mustamlakasi
O‘sha vaqtga kelib inglizlar Yamaykada mustahkam o‘rnashib olgan va orolni katta shakar koloniyasiga aylantirgan edi. Yamaykada shakarqamish plantatsiyalari jadal rivojlanardi. Ko‘p plantatsiyalar orolning janubidagi tekisliklarda joylashgan bo‘lib, Yamaykaning ichki joylari chorva boqish uchun ishlatilgan. Yamayka sanoati shakar, shinni va mashhur Yamayka romini ishlab chiqargan.
Orolda vaqti-vaqti bilan sodir bo‘lib turadigan qora qullarning isyonlari inglizlarni qattiq bezovta qilardi. XIX asr boshlariga qadar, taxminan, 150 yil davomida kamida 30 ta ana shunday qo‘zg‘olonlar ro‘y bergan. XVII asrning ikkinchi yarmidayoq Yamaykaning eng olis tog‘li va o‘rmonli joylarida maronlar — qullar va ularning avlodlari o‘zlarining davlatga o‘xshash uyushmalarini yaratgan. Ular chorva mollarini olib qochishar va boshqa talonchiliklarni sodir etardi. Natijada, inglizlar XVIII asrning oxirida maronlarni Afrikaga, xususan, Serra-Leonega deportatsiya qildi. Hozirgi Serra-Leone davlatining poytaxti bo‘lmish Fritaun shahriga aynan maronlar asos solgan edi.
Qullikning bekor bo‘lishi va mustaqillik
1831-yilda Yamaykada katta qo‘zg‘olon bo‘lib o‘tdi, unda 60 mingga yaqin qullar ishtirok etdi. Aynan shu qo‘zg‘olonlar Britaniya koloniyalarida qullikni bekor qilish bo‘yicha qarorlarni tezlashtirgan deb taxmin qilinadi. Chunki Britaniya mustamlakachilik ma’muriyatining G‘arbiy Hindiston bo‘limi boshlig‘i Genri Teylor keyinchalik bu haqda shunday izoh bergandi: “Bu dahshatli voqea quldorlikka qarshi qaqshatqich zarba berdi”.
1833-yilda qullik bekor qilinganidan so‘ng Yamaykadagi ingliz plantatorlari uchun “qora kunlar” boshlandi. Qullarning ozod qilinishi Yamaykaning plantatsiya iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Hindiston va Xitoydan pudrat ishchilarining olib kirilishi vaziyatni to‘g‘irlay olmadi. Yamaykada shakar ishlab chiqarish keskin pasayib ketdi. Bundan tashqari, Yevropada lavlagi shakar ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi va Kuba hamda Yava orollarida shakar ishlab chiqarish hajmining o‘sishi tufayli raqobat kuchayib ketdi. Yamayka aholisi juda qashshoq ahvolda yashar edi.
XX asrga kelib AQSh sarmoyasi natijasida Yamaykadagi iqtisodiy vaziyat tubdan o‘zgardi. Amerika kompaniyalari Yamaykadan banan, kakao, kofe va kokos yong‘og‘i kabi mahsulotlarni katta hajmlarda eksport qila boshladi. Amerikaliklar, shuningdek, Yamayka infratuzilmasi (temiryo‘l tarmog‘i)ni rivojlantirishga kirishdi. 1943-yildan Yamaykada umumiy saylov huquqi, 1944-yildan esa qisman o‘zini o‘zi boshqarish tizimi joriy qilindi. 1959-yilda Yamayka ichki o‘zini o‘zi boshqarish huquqiga ega bo‘ldi. 1962-yilning avgustida Buyuk Britaniya Yamaykaga mustaqillik berdi.
Yamaykani hamisha tabassum bilan yodga olaman, chunki afsonaviy Bob Marli qo‘shig‘idagi “You’re in Jamaica, C’mon and smile!” (Sen Yamaykadasan: Tabassum qil!) so‘zlari qulog‘im ostida jaranglaydi. Ammo ushbu quvnoq o‘lka ham tarixda boshidan qonli davrlarni o‘tkazgan...
Nurbek Alimov tayyorladi.
Izoh (0)