Коронавирус пандемияси Яқин Шарқ мамлакатлари сиёсий вазиятига қандай таъсир кўрсатади? Европа Иттифоқи қаршисидаги геосиёсий муаммолар ва COVID-19 устида олиб борилаётган тадқиқотлар ҳақида жаҳон матбуоти шарҳи рукнининг коронавирусга бағишланган навбатдаги сонида маълумот оласиз.
Коронавирус «Араб баҳори»нинг янги тўлқинига сабаб бўладими?
Янги коронавирус пандемияси Яқин Шарқдаги сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий вазиятни янада мураккаблаштириб юбориши мумкин ва бу асосан фуқаролик уруши кетаётган араб давлатларида содир бўлади, деб ёзади The New York Times нашри.
Коронавирус пандемияси Яқин Шарқда уруш кетаётган ҳудудлардан бош олиб кетаётган қочқинларга талафот келтиради. Бундан ташқари, коронавирус Яқин Шарқ мамлакатларидаги қонунийлик ва тартиб билан боғлиқ муаммоларни ҳам юзага келтиради. Яқин Шарқ мамлакатлари ҳукуматлари пандемия борасида аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш учун тезкор чораларни кўришга интилаётган бўлса-да, бу авторитар режимга асосланган ҳукуматларнинг ҳокимият тепасида қолиши учун сабаб бўла олмайди.
2011 йилги «Араб баҳори» исёнлари ва ўтган йилдаги норозилик намойишларидан олинган сабоқ шуки, сиёсий кучларнинг барчаси иштироки таъминланмаган сиёсий тизим, коррупция, адолатсизлик ва иқтисодий ночорлик технократияга асосланган режимлар учун мажбурлов каби чоралар муваққат чора. Пандемиядан сўнг Яқин Шарқ мамлакатларида фуқароларни бошқарувда иштирок этиш тенденцияси кучаяди. Айниқса, Ливия, Яман ва Сурияда пандемия бу мамлакатлардаги сиёсатга ҳалокатли таъсир қилади.
Ливия
Полковник Муаммар Каддафи даврида Ливияда соғлиқни сақлаш тизими анча заифлашган эди. Унинг ҳокимиятдан ағдарилишидан тўққиз йил ўтиб, мамлакатда бир қатор фуқаролик урушлари натижасида соғлиқни сақлаш тизими янада абгор ҳолатга келди. Коррупция эса тизимни янада издан чиқарди.
2019 йил апрель ойида бошланган Халифа Хафтарнинг халқаро жамият томонидан дастакланаётган бош вазир Фаиз ас-Сарож ҳукуматини ағдариш учун Триполига қилган зарбаси натижасида бир неча маротаба тиббиёт бўлинмаларига ҳужум уюштирилди. Дунё ҳамжамияти пандемия билан овора бўлиб қолаётган бир вазиятда Ливияда қуролли тўқнашувлар янада авж олмоқда.
Иккига ажралиб қолган мамлакатда ўзаро курашувчи рақиблар пандемия шароитида аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш учун етарли даражада ишлар олиб бораётгани йўқ. Коронавируснинг олдини олиш учун комендантлик соати ва оммавий йиғинларни тақиқлаш билангина коронавирусга қарши курашиб бўлмайди. Боз устига, нефть нархининг тушиб кетиши, нефть терминалларининг Хафтар армияси томонидан қамалга олиниши ва душманлашаётган элитанинг ўз жангариларига ҳақ тўлашдан бош тортаётгани каби ҳолатлар коронавирусга қарши тадбирларни самарасиз қилмоқда.
Мамлакатда сиёсий ҳокимият қуролли гуруҳларга тобе экан, мазкур гуруҳлар соғлиқни сақлашдаги инқироздан ўз нуфуз ва таъсирларини ёйишда фойдаланиши ҳам мумкин. Хафтар назоратидаги жангарилар шимолий Ливиядаги шифокорларга коронавирус билан боғлиқ вазият борасида ҳақиқатни айтгани учун таҳдидга учрамоқда. Ливиянинг бир туманида коронавирус аниқланадиган бўлса, у ҳолда мазкур туманнинг аҳолиси жангариларнинг шафқатсизлигига ҳам дучор бўлиши мумкин.
Яман
Ливия билан солиштирганда Ямандаги вазият анчайин даҳшатли тус олди. Яманда уруш ва касалликлар симбиоз ҳолатда яшамоқда. Ҳозирги замонда Яманда юзага келган вабо касаллигини тарқалиши Саудия Арабистони бошчилигидаги коалициянинг Ямандаги шифохоналарни, сув таъминоти марказларини ҳаво ҳужуми нишонига айланиши натижаси ҳисобланади.
Ҳарбий амалиётлар натижасида бугунда яманликлар очарчиликни бошидан кечириб, яманликларнинг ҳаёти бугунда хориждан келадиган ёрдам ва ёқилғи импортига боғлиқ бўлиб қолмоқда. Бугун Яманда коронавирус билан боғлиқ ҳолат қайд этилмаганини, аввало, мамлакатда вирусни аниқлашга ёрдам берадиган тестларнинг мавжуд эмаслиги билан изоҳлаш мумкин. Коронавирус пандемияси кучаядиган бўлса, яманликлар коронавирус ва очарчилик ўртасида қолиб кетади.
Ҳарбий амалиётлар Ямандаги соғлиқни сақлаш тизимини пароканда қилди, шифокорлар мамлакатдан қочиб чиқмоқда. Вирус тарқаладиган бўлса, аҳоли зич яшайдиган мамлакатда янада кўпроқ қурбонлар бўлиши, мамлакатда жангари гуруҳлар ҳокимиятни ўз қўлига олиши мумкин.
Сурия
Сурия ҳам ўз тарихи мобайнидаги энг мураккаб даврни бошидан кечирмоқда. Ассад режими ва унинг ҳимоячиси расмий Кремль қуролли кучлари мамлакатда мухолифот қўл остида бўлган ҳудудларга ҳаво зарбаси бермоқда. Натижада мамлакатда шифохоналар вайрон бўлди. Уч миллион аҳолига эга бўлган Идлиб вилоятида бор-йўғи 153 дона сунъий нафас олдириш аппарати мавжуд. Сув таъминотидаги узилишлар, аҳолининг ўта зич жойлашуви каби ҳолатлар Идлибда коронавирусдан вафот этадиганлар сони 100 мингдан ошиб кетишини тахмин қилишга асос бўлади.
Сурия иқтисодиёти инқирозга юз тутган, Сурия лираси эса қадрсизланишда давом этмоқда. Коронавирус пандемияси бошлангунга қадар Сурияда иқтисодий танглик ва тиббий ёрдам олишнинг имконсизлиги сабаб бир қатор норозилик намойишлари бўлди. Ҳозирги вазиятда бундай норозиликлар янада авж олиши мумкин.
Яқин Шарқ минтақасининг бой мамлакатлари ҳам нефть нархининг арзонлашуви натижасида машаққатли даврларни бошидан ўтказяпти. Сайёҳликни, логистикани ва савдо-сотиқни ривожлантириш истиқболлари ҳозирча кўринмаяпти. Бой араб мамлакатлари мазкур иқтисодий қийинчилик даврида ўз давлатлари бюджетларини чеклашга мажбур бўлмоқда. Шундай бир вазиятда бой араб мамлакатлари саховатидан Миср, Марокаш ва Иордания каби мамлакатлар маҳрум бўлиши аниқроқ бўлиб қолди. Коронавирус сабаб бу мамлакатларда юзага келган оғриқли вазият бироз тинчиган, норозилик уюштираётганлар янги куч тўплаш учун ҳозир карантинда янги режалар тузаётган ҳамдир.
Араб давлатлари раҳбарияти қийинчиликлар олдида бугун яккама-якка қолмоқда. Шундай оғир дамларда бой араб кўрфази мамлакатлари, халқаро ташкилотлар, АҚШ ва Европа Иттифоқи олиб келадиган ёрдам бу сафар бўлмайди. Халқаро ташкилотлар иқтисодий қийинчиликни бошидан кечираётган араб мамлакатларига маълум миқдорда ёрдам берса-да, уларнинг ҳам халқаро ресессия кузатилаётган бир даврдаги маблағлари захираси чекланган. Европа Иттифоқи коронавирусдан мисли кўрилмаган даражада азият чекмоқда. АҚШ эса коронавирус сабаб ички сиёсати билан овора бўлиб қолди.
Араб мамлакатлари ҳозирча вазиятни ўнглаши мумкин. Бунинг учун кичик ўзгаришлардан бошлаб, мамлакатдаги сиёсий вазиятни чуқур тубдан ўйлаб кўриш – бошқаларнинг қўли билан олиб борилаётган сиёсий низолардан воз кечиш керак.
Коронавирус пандемияси Европа геосиёсатига қандай таҳдидларни келтирмоқда?
Халқаро муносабатларда Европа кенгаши сайтида келтирилишича, Европа Иттифоқи вирус билан боғлиқ инқироздан сўнг ҳам аввалги геосиёсий муаммолар қаршисида қолаверади. Лекин бу сафар Европа ҳамжамияти мавжуд муаммоларни ҳал қилиш учун бирдамлик ва ишончга кўпроқ муҳтожлик сезиши аниқ.
Коронавирус дунёнинг охири ҳам эмсалигини назарда тутиш муҳим экан, вирус билан боғлиқ инқироз Европа кенгаши раиси Урсула фон дер Ляен ва Халқаро муносабатлар ва хавфсизлик раиси Жозеф Борелнинг дастлабки режаларини ҳам хавотир остига қўймоқда. Европа Иттифоқи мамлакатлари инқироздан сабоқ олган ҳолда ўз ватандошларини изоляцияда қолишга чақиряпти ва миллий ҳукуматларини карантин шароитига мослаштиряпти. Европа Иттифоқи манзараси ўзгариши аниқ бўлса-да, геосиёсат вирус қурбонига айланмаслиги ҳам бор гап.
Инқироз даврида Европа соғлиқни сақлаш тизимини ва иқтисодиётини қайта кўриб чиқиш масаласи кўндаланг турган экан, Европа Иттифоқи учун геосиёсат ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ табиий заруратга айланади. Чунки коронавирус аллақачон Европа Иттифоқи ташқи сиёсати учун хавфларни юзага келтирди. Бу хавфлар, аввало, нималарда кўринмоқда?
Биринчидан, Италия ва бошқа Европа Иттифоқи мамлакатлари ўртасида бирдамлик борасида юзага келган дарз. Вирус Европа кўчаларида кезиб юрган бир вазиятда ниқобларнинг, сунъий нафас олдирувчи аппаратларнинг етишмаслиги каби муаммолар билан яккама-якка қолиб кетганлиги-ю, жанубий Европадаги иттифоқдошларнинг соғлиқни сақлаш тизимидаги муаммолар Европа Иттифоқи ҳар қачонгидан бирдам деган ғоя рўё эканини кўрсатиб қўйди.
Шунингдек, вирус билан боғлиқ инқироз бирдам Европанинг мустақил хавфсизлик ва мудофаа тизимларини яратишга бўлган уринишини ҳам соя остига олмоқда. Вирусга қарши курашишда тарқоқ ҳаракат қилаётган Европа ҳамжамияти аъзоларининг бундай бир вазиятда ташқи хавфларга бирдам бўлиб ҳаракат қилиш ғояси қулоққа ғалати эшитиларкан.
Европа Иттифоқи марказий банкининг вирус инқирози пайтида аъзо мамлакатларга 750 миллиард еврога яқин маблағни ажратиши борасидаги баёноти ҳам Россия ва Хитойнинг Италияга кўрсатаётган ёрдамлари олдида ҳеч қандай самара бермаётгандек. Россия ва Хитойнинг Италияга кўрсатаётган амалий ёрдами ва 750 миллиард евролик ёрдам қиёсланганда кейингиси фақат асабларни жунбушга келтирмоқда.
Холисона қаралганда, Европа Иттифоқи вирусга қарши курашда бошқаларга солиштирганда яхшироқ уддалаяпти. АҚШ ҳукумати вирус билан боғлиқ инқироздан аввал ўзини қандай манфаатпараст сифатида тутиб келган бўлса, ўз одатига кўра иш юритмоқда. Ташқаридан қараганда рус пропагандаси ва Хитойнинг агрессив қудратини намойиш қилаётгани яхши таассурот уйғотмайди.
Рубл қадрининг 25 пунктгача пастлаб кетгани манзарасида дунё бозорларида нефть нархининг 30 доллардан арзон сотилаётгани ортидан саудияликларнинг рус нефти харидорларини ўзлари томон оғдириб олаётгани ва Хитой ҳукуматининг вирус инқирозининг илк даврларида вирусга қарши муваффақиятсиз ҳаракати ва вирус назоратга олингач, кўплаб ниқобларни ишлаб чиқаришга ўтгани каби ҳолатлар бир неча сербиялик ҳамда италянларни уларга маҳлиё қилиши турган гап, аммо бошқа европаликлар улардан масофа сақлаб ҳаракат қилишлари ҳам рост.
COVID-19 шароитида баъзи шарқий Европа мамлакатлари, Болқон мамлакатлари ва Яқин Шарқ Европа Иттифоқи манфаатларига зиён келтирадиган усулда ҳаракат қилмоқда. Украина Донбас масаласида Киев ва Москва ўртасида шаффоф битимга келишув борасида шубҳа қилмоқда, Молдова ва Грузия кузда бўлиб ўтадиган ношаффоф сайловларга тайёрланмоқда, Ливан ҳукумати дефолтни бошидан кечирмоқда, Россия ва Туркия келишувларига қарамасдан Идлибда турк аскарлари ҳалок бўлмоқда.
Европа Иттифоқи вирус билан боғлиқ кризисдан сўнг пандемиядан аввалги муаммоларга дуч келади, фақат бу сафар Европа Иттифоқи аъзо давлатлари соғлиқни сақлаш тизимини оёққа турғизиб, ўз иқтисодиётини қутқаришга ёрдам берадиган захираларни асраб, Европа геосиёсатини олдинга суришга ёрдам берадиган маблағ ва бирдамликка кўпроқ аҳамият бериб ҳаракат қилишлари лозим. Шунингдек, Европа Иттифоқи коронавирусдан сўнг ўз қўшниларининг иқтисодиётини барқарорлаштириш учун захира фонди ташкил қилиши мумкин.
Шу билан биргаликда, Европа Иттифоқи халқаро ҳамжамият сифатида санкциялар қўллаш сиёсатини кучайтириши талаб этилади, яъни фақат АҚШ компаниялари устидан шикоят қилишни камайтириб, Европа Иттифоқида бизнес юритаётган ва Европа Иттифоқи қонунларини бузаётган компанияларга ҳам ўз санкцияларини жорий қилса мақсадга мувофиқ бўлади. Сўнг барча Европа Иттифоқи мамлакатлари Франция илгарига сураётган Сенегал шимоли, Мавритания жануби, Мали, Буркина Фасо шимоли, Жазоир, Нигер, Нигерия шимоли, Камерун, Марказий Африка Республикаси, Чад, Жанубий Судан, Эритрея, Эфиопия шимолидаги мураккаб вазиятни ҳал қилишда бирлашиши керак бўлади.
Агар мазкур вазифалар ўзаро тушуниш ва миллий манфаатлардан воз кечиб ҳаракат қилинсагина, Европа Иттифоқи келажаги учун ёруғ кунларни келтириши мумкин, аксинча бўлса, биз билган Европа Иттифоқи секин-аста парчаланиши, ғоя нима бўлганда ҳам ғоялигича қолиши мумкинлиги ҳақидаги аксиомага айланиши мумкин.
COVID-19 қандай ҳалок қилади?
Машҳур The Nature нашри COVID-19’ни даволаш жараёнида шифокорларда юзага келаётган шубҳа ва гумонлар ҳақида фикр билдирди. Шифокорлар Нахарида COVID-19 вирусига чалинган беморларнинг иммун тизими уларнинг соғайишига тўсқинлик қилаётгани ҳақида айтди. Шу сабабли бугун тиббиёт ходимлари ва тиббиёт олимлари олдида инсон иммун тизимига зиён етказмаган ҳолда коронавирусни қандай даволаш мумкинлиги вазифаси кўндаланг бўлмоқда.
Айнан қандай омил инсонларни коронавирус туфайли ҳаётдан кўз юмишига олиб келади – иммун тизимими ёки вируснинг ўзими деган масала шифокорларда вирусга чалинган беморларни даволашда оптимал муолажа усулини топишига тўсқинлик қилмоқда.
Клиник маълумотларга асосланиладиган бўлса, коронавирусга чалинган беморлар заифлашиб, вафот этаётганларида иммун тизимининг ҳам роли муҳим эканини кўрсатмоқда. Аммо ҳозирда вирусга қарши қўлланилаётган айрим малҳам дорилар инсон иммун тизимини заифлаштиради ва бундай препаратлар организмнинг вирусга қарши курашишида халақит беради деган фикр ҳам мавжуд.
IGM BioSciences биотехнологик компаниясининг директори Даниэль Чэн фикрича, энг даҳшатлиси вирусга чалинган беморлар инфекцияга қарши курашаётган ўз иммун тизимини заифлаштиришга қўл ураётгани, дейди.
Малҳам ортидан қувиб
Бугун кўп мамлакатларда коронавирус асосий муаммога айланиб, шифохоналар вирусга чалинган беморлар билан тўлиб тошган бир вазиятда шифокорлар охиригача ўрганилмаган дори воситаларидан фойдаланиб, ўз беморлари соғлиғи учун курашмоқда. Ҳаттоки бемор ҳаётини сақлаб қолиш учун натижаси текширилмаган дори воситаларидан ҳам фойдаланишмоқда.
Буюк Британиядаги Эдинбург университети клиникаси анестезиологи Кеннет Бэйли назарида, шифокорлар ўз кўз олдида ҳаёти сўниб бораётган беморни қутқариш учун натижаси бўлиши керак бўлган ҳар қандай дори воситасидан фойдаланишга уринмоқда.
Хитойда вирус билан касалланганларда ўпканинг ишдан чиқишигина эмас, аксинча, инсон иммун тизимининг вирусга қарши ҳаддан ортиқ қаршилик кўрсатиши ҳам ўлим ҳолати қайд этилаётганини кўрсатмоқда. COVID-19 билан оғир формада касалланган беморларнинг қон таркибида ситокин оқсилларининг катта миқдори топилди ва айнан шу оқсиллар бемор иммун тизимини вирусга қарши кучли реакцияни ҳосил қилгани текширувларда аниқланди.
Улар орасида интерлейкин-6 оқсили иммун тизимининг таркибий қисми бўлган макрофагларни ҳам вирусга қарши туришда қўзғатган. Maкрoфаглар шамоллашни кучайтирибгина қолмасдан, ўпканинг соғлом ҳужайраларини ҳам зарарлаши мумкин. Ситокинлар хуружи эса ОИTС инфекцияси даврида ҳам кузатиладиган жараён.
Мукаммал малҳам шундай бўлиши керакки, у интерлейкин-6 фаоллигига тўсқинлик қилиши ва ўпкага макрофаглар ўтказишини олдини олиши лозим. Бундай препаратлар Ил-6 номи билан ревматоид артрит ва бошқа касалликларни муолажа қилишда қўлланилиб келинмоқда. Уханда ҳам мазкур препарат коронавирус билан оғриган беморларни муолажа қилишда фойдаланилди.
Иммунитет муаммолари
АҚШнинг Мериленд штати Бедесте онкологик касалликларни даволаш институти иммунонкологи Жеймс Галли назарида Ил-6 ингибиторлари ниҳоятда камлиги боис дунё шифокорлари иммун тизимини заифлаштирадиган стероидлардан кенг фойдаланмоқда. Ил-6 ингибиторлари бемор организмида COVID-19’га қарши курашда қўл келмоқда. Аммо айрим стероидлар ва препаратлар организмни вирусга қарши курашишида ҳолсизлантириши ҳам бор гап. Сабаби улар макрофагларнигина заифлаштирибгина қолмай, муҳим бўлган вирус «антикиллери» бўлган CD-4 Т, CD-8 Т ҳужайраларини ҳам ишдан чиқармоқда.
Оксфорд университети тадқиқотчиси Питер Хорби стероидлардан кам дозаларда коронавирусни даволашда ишлатилиши ҳали маълум натижаларни бергани йўқлигини билдирса-да, мазкур препарат коронавирусни муолажа қилишда Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг нуфузли вакиллари томонидан тавсия этилаётганини ҳам таъкидлайди.
Стероидлардан коронавирусга чалинган беморларни муолажа қилишда кенг фойдаланилаётган экан, натижалар қандай бўлишидан қатъи назар маълум бир самара бериши мумкин. Асосийси, клиник тадқиқотлар ва кузатишлар олиб борилмоқда.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)