«Бу ҳаётда ё овчисиз, ё ўлжа». «Буюк Гэтсби» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Фрэнсис Скотт Фицжеральднинг «Буюк Гэтсби» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Фрэнсис Фицжеральд билан илк бора унинг «Бенжамин Батоннинг сирли тарихи» ҳикояси орқали танишганман. Албатта, бу ном сизга Брэд Питт ижросидаги машҳур Голливуд фильмини эслатиши мумкин, аммо бу аввало Фицжеральд қаламига мансуб ҳикоя.

Тўғрисини айтсам, мен ҳеч қачон ўзимга «менга ёқадиган энг зўр роман» деган саволни бериб кўрмаганман. Ушбу таҳлилни ёзишим жараёнида амин бўлдимки, ҳозир айнан шу роман мен учун жуда қадрли. Талабалик давримда китобни ўқигач, Леонардо ди Каприо ижросидаги фильмни орзиқиб кута бошладим. Моҳир актёр, мен кутгандай, ролини жуда кучли ижро этди. Шу фильмдан бошлаб у менинг энг севимли актёримга айланди. Бугун эса фильм ҳақида эмас «Буюк Гэтсби» роман ҳақида сўз юритамиз.

Асар ҳақида

«Буюк Гэтсби» – америкалик ёзувчи Фрэнсис Скотт Фицжеральднинг романи. Роман 1925 йил 10 апрелда дунё юзини кўрган бўлиб, Америка адабиётида «Жаз асри» деб номланган даврнинг типик намунасидир. Фицжеральд романни ёзишни Нью-Йоркда бошлаган ва Парижда нашр этган.

Ушбу асоси детектив ва фожиали сюжетга эга бўлган севги ҳикояси бўлмиш романнинг воқеалари Нью-Йорк яқинида, Лонг-Айленднинг «олтин қирғоғ»ида жойлашган бой виллалардан бирида бошланади.

ХХ асрнинг 20-йилларида, Биринчи жаҳон урушидаги даҳшатларидан сўнг Америка жамияти мисли кўрилмаган гуллаб-яшнаш даврига киради. Бу даврда АҚШ иқтисодиёти жадал ривожланади. Шу билан бирга, алкогол ичимликларига қўйилган тақиқ кўплаб бутлегерларни миллионерга айлантиради ва уюшган жиноятчиликнинг ривожланишига муҳим туртки бўлади. Бойлар ва уларнинг жозибали ҳаётига қойил қолган ҳолда асарда Фицжеральд ўша даврдаги Американинг чексиз материализми ва маънавий инқирозини шубҳа остига олади.

«Буюк Гэтсби» Бродвей театрларида саҳналаштирилган ва у асосида Голливудда фильм олинган бўлса-да, асар ёзувчи ҳаёт пайтда машҳур бўлмади – китоб 24 минг нусхада сотилди холос. Бироқ Фицжеральд вафотидан кўп ўтмай роман қайта нашр этилди ва бу ғайриоддий қизиқиш тўлқинини келтириб чиқарди. Китобнинг миллий миқёсда машҳур бўлишида романнинг 150 минг нусхаси фронтга, Америка аскарларига юборилгани ҳам муҳим роль ўйнади. Ўшандан бери дунё бўйлаб бу асар 25 миллиондан ортиқ нусхада сотилди.

Кейинги ўн йилликларда роман дунёнинг кўплаб инглиз тилида сўзлашадиган мамлакатларида ўрта мактабларда ва университет адабиёт дарсликларида ўқиш дастурга киритилди.

1998 йилда роман Modern Library нашриёти талқинига кўра ХХ асрнинг 100 та энг яхши инглиз тилидаги романлари рўйхатида 2-ўринни эгаллади.

Аннотация

Роман ўтган аср 20 йилларининг «Америка орзуси» – жаз, «қуруқ қонун» ва гангстерлар даври ҳақида. Бу вақтда Америкадаги жонли ҳаёт чироқлари айниқса ёрқин нур соча бошлаган эди.

Буюк Гэтсби – Фрэнсис Фицжеральд библиографиясининг дурдонаси. Ушбу китоб асосида Леонардо ди Каприо бош ролда ўйнаган фильм суратга олинди. Фильм катта шуҳрат қозонди. Чунки у янада кўпроқ шуҳрат қозонган китобга асосланган эди.

Китоб қаҳрамони Жей Гэтсби ўзининг «Америка орзуси»га интилмоқда. Аммо ҳамма нарса у хоҳлаганича кетавермайди. Унга чинакам бахт келтириши мумкин бўлган нарса ҳақиқий фожиага айланади. Жей босиб ўтган узоқ ва машаққатли йўл, унинг йўлидаги барча тўсиқларга қарамай, даҳшатли йиқилишга олиб келади. Чунки ҳар биримиз севгини хоҳлаймиз – ҳақиқий, соф ва оташин севгини. Бу истак эса инсоннинг бошқа интилишларни йўқ қилиши мумкин...

Таҳлил

«Буюк Гэтсби» классика ҳисобланади, чунки нашр этилганидан саксон йилдан кўпроқ вақт ўтган бўлса-да, у ҳанузгача мукаммал ёзилган романлардан биридир. Аслида у ҳеч қачон бугунчалик актуал бўлмаган: 20-йиллардаги чексиз зиёфатлар муҳити, жаз даври, тақиқлар… Китоб 2016 йилдан олдинги йиллардаги Ўзбекистон элитаси ҳақида жуда кўп нарсаларни эслатади; иккаласида ҳам деярли ҳеч ким ёмон хатоларни ҳисобга олмайди, бу зиёфат абадий давом этадиган ва ҳеч ким унинг ҳисобини тўлашга мажбур бўлмайдиганга ўхшайди. Афсуски, бу икки солиштирувнинг кейинги хулосаси ҳам бир ҳил: биламизки, олтин парда ортида ҳақиқатан ҳам чексиз ёлғон ва коррупция ётган эди.

1924 йилда Франция Ривиерасида «Буюк Гэтсби»ни ёзиб тугатганидан сўнг Фрэнсис Скотт Фицжеральд асар эпилогида ёзишича, у муҳарририга «Мен АҚШдаги энг яхши романни ёздим» деб айтган экан. У нафақат буюк асарни, балки ўзининг улкан истеъдоди билан ўзини ўзи яратган Америка афсонасининг рамзи ва мукаммал тимсолига айланган Буюк Гэтсби шаклини яратди. У Лонг-Айленддан муҳташам қаср сотиб олган сирли Жей Гэтсби исмли йигит эди.

Уни ҳеч ким танимасди, у ҳақда жуда кўп қарама-қарши миш-мишлар тарқалар, унинг келиб чиқиши ҳақида юзлаб тахминлар юрар эди: немис айғоқчиси, олибсотар, алкоголь контрабандачиси, қотил, шаҳзода, мафия аскари, Биринчи жаҳон уруши қаҳрамонидан тортиб иблиснинг амакиваччасигача. Аммо «Буюк Гэтсби»даги энг муҳим нарса бу эмас. Асар бош қаҳрамонларидан бири камтарин брокер Ник Каррауэйга кўра, у ҳеч қачон отасининг маслаҳатини унутмаган – бошқаларни уларни танимасдан туриб ҳукм қилишга шошилмаслик. Айнан шу нарса асарнинг энг кучли постулатларидан биридир.

Биз Никнинг нигоҳи ва бошқалар айтган гаплари орқали аста-секинлик билан барча жумбоқларни аниқлаймиз, охир-оқибат асар бизга бошида сирли миллионер бўлиб кўринган, ҳар оқшом кўрфаз бўйлаб сайлгоҳнинг ям-яшил нурини томоша қилишга қизиқувчи Гэтсбининг асл қиёфасини очиб беради. Унинг уйи яқинида бир замонлар у севган қиз Дейзи ва унинг эри, бой оилада туғилиши сабаблигина бой ва имтиёзга эга бўлган шафқатсиз, ирқчи ва жоҳил Том яшайди. Асарни иккинчи марта қайта ўқиётганимда ундан завқланиб, «Буюк Гэтсби» персонажларини бизнинг замонга қандай мослаштириш мумкинлигини тасаввур қила олмадим. Бош қаҳрамон бизни даврда нима қилган бўлар эди? У бойлигини тақиқланган алкоголь савдоси ўрнига Россияга мева-сабзавот чиқариш йўли билан топармиди ёки бирорта ишлаб чиқаришни монопол қилиб олиш орқалими? Унинг душмани Том, у ким бўлар эди? Ҳокимми ёки депутат? Қандай бўлмасин, Буюк Гэтсбини қайта-қайта ўқиш ва уни кашф этиш керак.

Романда ХХ аср 20-йилларнинг контексти, одамларининг дунёқараши ва ҳашаматлар жуда яхши тасвирланган. Унда сиз бой ва энг қудратли бўлсангиз, энг севимли одам бўлишингиз ва хоҳлаган нарсага эга бўлишингиз мумкин. Роман ҳақида салбий танқидни шакллантиришга ҳаракат қилиш деярли мумкин эмас менимча.

Фрэнсис Фицжеральд бу китоб орқали адабиётни санъат даражасига олиб чиқди. Санъат – бу ерда – қийин ва чигал воқеани осон ўқиладиган қилиб ёзишга эриша олиш қобилиятида. Бу аслида ҳар бир ижодкор эга бўлиши керак бўлган фазилатдир. Фицжеральд бунга яққол мисол бўла олади. Роман Гэтсбининг ажойиб мулоҳазалари, содда кўриниши, сирли харизмасини ўз ичига олади. Мен асардаги ҳар бир белги, ҳар бир туйғуни ҳис этаман, гўё Гэтсбининг ҳар бир базмида иштирок этаман, рақсга тушаман ва Дейзига муҳаббати туфайли азоб чекаман. Мен соҳилдаги яшил чироқларни кўрдим, сайр қилдим, Гэтсби атрофидаги юзаки жамият ундан нафратланишидан нафратландим. Бу классика! Ноёб ва тенгсиз. Ажойиб роман, жуда нозик, шунчалик ҳиссиётларга бойки, у юрагингни алғов-далғов қилади ва из қолдириб кетади.

Мен адабиёт, санъат борасида мутаҳхассис эмасман. Лекин бу асар менга қандай таъсир қилганини биламан ва ҳар бир саҳифада Фицжеральд нималарга эришганини сўз билан ёзишга ҳаракат қиламан. «Буюк Гэтсби»ни ўқишни тавсия қилмайман, уни ўқишни талаб қиламан! Бу жуда кенг қамровли роман эмас, уни осонгина ўқиш мумкин. Унда рамзий белгилар ва кундалик тафсилотларга тўла тавсифий услуб орқали Фицжеральд ўтган асрнинг 20-йиллари Америка элитаси муҳитини қайта яратади. Роман 1922 йилда, айниқса Биринчи жаҳон урушидан кейин Европанинг ярмини қарздор қилиб, капиталнинг энг катта ҳаракати ривожланган мамлакат бўлган АҚШ учун иқтисодий юксалиш даврида юз беради. Шафқатсизликлар шароитида роман қаҳрамонларининг баъзилари бошқаларга қараганда бойроқ, бунда мерос туфайли бойиган одамлар, банкда ёки катта миқдордаги пул ҳаракатланадиган қонуний бизнесда ишлаш орқали бойиб кетганлар ҳам бор. Ушбу икки дунёнинг қарама-қаршилиги асарни ўқиган сари равшанлашиб боради. Асардаги бугуни билан яшовчи жамият сизни завқлантиради, бу жамият пул туфайли беқарор бўлса ҳам.

Хулоса

Классикнинг сўзларига кўра, чинакам ўқитувчилар қийин нарсаларни оддий кўринишга келтириб тушинтиришга қодир. Хулоса қиладиган бўлсак, у Фицжеральд томонидан қисқа ва мафтункор романда моҳирона мужассамланган қадимги муҳаббат, тушкунлик, хиёнат, жиноятчилик, иккиюзламачилик ва сон-саноқсиз миш-мишлар ҳақида ҳикоя қилади.

«Буюк Гэтсби»нинг насри бенуқсон, моҳирона, пейзажларни аниқ ва интенсив динамика билан тасвирлаган. Мен ўқиган энг яхши китоблардан бири. Мен бу китобни барчага тавсия қиламан ва аминманки, улар бу романни ўқиганларидан кейин ҳам Гэтсби ва унинг «шериги» Ник Карруэйни маъюс табассум билан эслайди.

Қизиқарли фактлар

- Фицжеральд дўсти Пэркинсга романнинг қўлёзмасини юборишга ваъда берган мактубида Эрнест Хемингуэй исмли ёш ёзувчини эслайди.

1924 йил 10 октябрдаги хатдан:

Мен сизга дунёда Эрнест Хемингуэй исмли бир йигит борлигини, у Парижда истиқомат қилаётганини (ўзи америкалик бўлса ҳам) ва келажакда машҳур бўлиб кетишини хабар қилиш учун ёзяпман.

Фицжеральдга асар «Буюк Гэтсби» деб номланиши ёқмаган, у асарни аввал «Ахлат ва миллионерлар» ёки «Олтин шляпали Гэтсби» деб номламоқчи бўлган;

- «Гэтсби» учун ёзувчи 1923 йилда 3 939 доллар ва нашрдан кейин яна 1 981 доллар пул олган. Шу билан бирга, Фицжеральднинг романга бўлган ёндашуви шу қадар жиддий эдики, у китоб нашр этилиши кечиктирилиши мумкинлиги сабабли романни давом эттиришга розилик бериш учун таклиф қилинган 10 минг доллардан воз кечган;

- Ёзувчининг қабридаги сўзлар шу асардан олинган:

Шундай қилиб, биз олдинга сузиб боришга ҳаракат қиламиз, оқим билан курашамиз ва лекин у барибир зарба бериб, кичик кемаларимизни ўтмишга қайтаради.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.