“Bu hayotda yo ovchisiz, yo o‘lja”. “Buyuk Getsbi” romani haqida

“Daryo” kolumnisti Nurbek Alimov “Jahon adabiyotining eng buyuk asarlari” rukni doirasida mashhur badiiy asarlarni tahlil qilishda davom etadi. Bu hafta u Frensis Skott Fitsjeraldning “Buyuk Getsbi” romani haqida hikoya qiladi.

Fleshbek

Frensis Fitsjerald bilan ilk bora uning “Benjamin Batonning sirli tarixi” hikoyasi orqali tanishganman. Albatta, bu nom sizga Bred Pitt ijrosidagi mashhur Gollivud filmini eslatishi mumkin, ammo bu avvalo Fitsjerald qalamiga mansub hikoya.

To‘g‘risini aytsam, men hech qachon o‘zimga “menga yoqadigan eng zo‘r roman” degan savolni berib ko‘rmaganman. Ushbu tahlilni yozishim jarayonida amin bo‘ldimki, hozir aynan shu roman men uchun juda qadrli. Talabalik davrimda kitobni o‘qigach, Leonardo di Kaprio ijrosidagi filmni orziqib kuta boshladim. Mohir aktyor, men kutganday, rolini juda kuchli ijro etdi. Shu filmdan boshlab u mening eng sevimli aktyorimga aylandi. Bugun esa film haqida emas “Buyuk Getsbi” roman haqida so‘z yuritamiz.

Asar haqida

“Buyuk Getsbi” – amerikalik yozuvchi Frensis Skott Fitsjeraldning romani. Roman 1925-yil 10-aprelda dunyo yuzini ko‘rgan bo‘lib, Amerika adabiyotida “Jaz asri” deb nomlangan davrning tipik namunasidir. Fitsjerald romanni yozishni Nyu-Yorkda boshlagan va Parijda nashr etgan.

Ushbu asosi detektiv va fojiali syujetga ega bo‘lgan sevgi hikoyasi bo‘lmish romanning voqealari Nyu-York yaqinida, Long-Aylendning “oltin qirg‘og‘”ida joylashgan boy villalardan birida boshlanadi.

XX asrning 20-yillarida, Birinchi jahon urushidagi dahshatlaridan so‘ng Amerika jamiyati misli ko‘rilmagan gullab-yashnash davriga kiradi. Bu davrda AQSh iqtisodiyoti jadal rivojlanadi. Shu bilan birga, alkogol ichimliklariga qo‘yilgan taqiq ko‘plab butlegerlarni millionerga aylantiradi va uyushgan jinoyatchilikning rivojlanishiga muhim turtki bo‘ladi. Boylar va ularning jozibali hayotiga qoyil qolgan holda asarda Fitsjerald o‘sha davrdagi Amerikaning cheksiz materializmi va ma’naviy inqirozini shubha ostiga oladi.

“Buyuk Getsbi” Brodvey teatrlarida sahnalashtirilgan va u asosida Gollivudda film olingan bo‘lsa-da, asar yozuvchi hayot paytda mashhur bo‘lmadi – kitob 24 ming nusxada sotildi xolos. Biroq Fitsjerald vafotidan ko‘p o‘tmay roman qayta nashr etildi va bu g‘ayrioddiy qiziqish to‘lqinini keltirib chiqardi. Kitobning milliy miqyosda mashhur bo‘lishida romanning 150 ming nusxasi frontga, Amerika askarlariga yuborilgani ham muhim rol o‘ynadi. O‘shandan beri dunyo bo‘ylab bu asar 25 milliondan ortiq nusxada sotildi.

Keyingi o‘n yilliklarda roman dunyoning ko‘plab ingliz tilida so‘zlashadigan mamlakatlarida o‘rta maktablarda va universitet adabiyot darsliklarida o‘qish dasturga kiritildi.

1998-yilda roman Modern Library nashriyoti talqiniga ko‘ra XX asrning 100 ta eng yaxshi ingliz tilidagi romanlari ro‘yxatida 2-o‘rinni egalladi.

Annotatsiya

Roman o‘tgan asr 20-yillarining “Amerika orzusi” – jaz, “quruq qonun” va gangsterlar davri haqida. Bu vaqtda Amerikadagi jonli hayot chiroqlari ayniqsa yorqin nur socha boshlagan edi.

Buyuk Getsbi – Frensis Fitsjerald bibliografiyasining durdonasi. Ushbu kitob asosida Leonardo di Kaprio bosh rolda o‘ynagan film suratga olindi. Film katta shuhrat qozondi. Chunki u yanada ko‘proq shuhrat qozongan kitobga asoslangan edi.

Kitob qahramoni Jey Getsbi o‘zining “Amerika orzusi”ga intilmoqda. Ammo hamma narsa u xohlaganicha ketavermaydi. Unga chinakam baxt keltirishi mumkin bo‘lgan narsa haqiqiy fojiaga aylanadi. Jey bosib o‘tgan uzoq va mashaqqatli yo‘l, uning yo‘lidagi barcha to‘siqlarga qaramay, dahshatli yiqilishga olib keladi. Chunki har birimiz sevgini xohlaymiz – haqiqiy, sof va otashin sevgini. Bu istak esa insonning boshqa intilishlarni yo‘q qilishi mumkin...

Tahlil

“Buyuk Getsbi” klassika hisoblanadi, chunki nashr etilganidan sakson yildan ko‘proq vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, u hanuzgacha mukammal yozilgan romanlardan biridir. Aslida u hech qachon bugunchalik aktual bo‘lmagan: 20-yillardagi cheksiz ziyofatlar muhiti, jaz davri, taqiqlar… Kitob 2016-yildan oldingi yillardagi O‘zbekiston elitasi haqida juda ko‘p narsalarni eslatadi; ikkalasida ham deyarli hech kim yomon xatolarni hisobga olmaydi, bu ziyofat abadiy davom etadigan va hech kim uning hisobini to‘lashga majbur bo‘lmaydiganga o‘xshaydi. Afsuski, bu ikki solishtiruvning keyingi xulosasi ham bir hil: bilamizki, oltin parda ortida haqiqatan ham cheksiz yolg‘on va korrupsiya yotgan edi.

1924-yilda Fransiya Riviyerasida “Buyuk Getsbi”ni yozib tugatganidan so‘ng Frensis Skott Fitsjerald asar epilogida yozishicha, u muharririga “Men AQShdagi eng yaxshi romanni yozdim” deb aytgan ekan. U nafaqat buyuk asarni, balki o‘zining ulkan iste’dodi bilan o‘zini o‘zi yaratgan Amerika afsonasining ramzi va mukammal timsoliga aylangan Buyuk Getsbi shaklini yaratdi. U Long-Aylenddan muhtasham qasr sotib olgan sirli Jey Getsbi ismli yigit edi.

Uni hech kim tanimasdi, u haqda juda ko‘p qarama-qarshi mish-mishlar tarqalar, uning kelib chiqishi haqida yuzlab taxminlar yurar edi: nemis ayg‘oqchisi, olibsotar, alkogol kontrabandachisi, qotil, shahzoda, mafiya askari, Birinchi jahon urushi qahramonidan tortib iblisning amakivachchasigacha. Ammo “Buyuk Getsbi”dagi eng muhim narsa bu emas. Asar bosh qahramonlaridan biri kamtarin broker Nik Karraueyga ko‘ra, u hech qachon otasining maslahatini unutmagan – boshqalarni ularni tanimasdan turib hukm qilishga shoshilmaslik. Aynan shu narsa asarning eng kuchli postulatlaridan biridir.

Biz Nikning nigohi va boshqalar aytgan gaplari orqali asta-sekinlik bilan barcha jumboqlarni aniqlaymiz, oxir-oqibat asar bizga boshida sirli millioner bo‘lib ko‘ringan, har oqshom ko‘rfaz bo‘ylab saylgohning yam-yashil nurini tomosha qilishga qiziquvchi Getsbining asl qiyofasini ochib beradi. Uning uyi yaqinida bir zamonlar u sevgan qiz Deyzi va uning eri, boy oilada tug‘ilishi sababligina boy va imtiyozga ega bo‘lgan shafqatsiz, irqchi va johil Tom yashaydi. Asarni ikkinchi marta qayta o‘qiyotganimda undan zavqlanib, “Buyuk Getsbi” personajlarini bizning zamonga qanday moslashtirish mumkinligini tasavvur qila olmadim. Bosh qahramon bizni davrda nima qilgan bo‘lar edi? U boyligini taqiqlangan alkogol savdosi o‘rniga Rossiyaga meva-sabzavot chiqarish yo‘li bilan toparmidi yoki birorta ishlab chiqarishni monopol qilib olish orqalimi? Uning dushmani Tom, u kim bo‘lar edi? Hokimmi yoki deputat? Qanday bo‘lmasin, Buyuk Getsbini qayta-qayta o‘qish va uni kashf etish kerak.

Romanda XX asr 20-yillarning konteksti, odamlarining dunyoqarashi va hashamatlar juda yaxshi tasvirlangan. Unda siz boy va eng qudratli bo‘lsangiz, eng sevimli odam bo‘lishingiz va xohlagan narsaga ega bo‘lishingiz mumkin. Roman haqida salbiy tanqidni shakllantirishga harakat qilish deyarli mumkin emas menimcha.

Frensis Fitsjerald bu kitob orqali adabiyotni san’at darajasiga olib chiqdi. San’at – bu yerda – qiyin va chigal voqeani oson o‘qiladigan qilib yozishga erisha olish qobiliyatida. Bu aslida har bir ijodkor ega bo‘lishi kerak bo‘lgan fazilatdir. Fitsjerald bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Roman Getsbining ajoyib mulohazalari, sodda ko‘rinishi, sirli xarizmasini o‘z ichiga oladi. Men asardagi har bir belgi, har bir tuyg‘uni his etaman, go‘yo Getsbining har bir bazmida ishtirok etaman, raqsga tushaman va Deyziga muhabbati tufayli azob chekaman. Men sohildagi yashil chiroqlarni ko‘rdim, sayr qildim, Getsbi atrofidagi yuzaki jamiyat undan nafratlanishidan nafratlandim. Bu klassika! Noyob va tengsiz. Ajoyib roman, juda nozik, shunchalik hissiyotlarga boyki, u yuragingni alg‘ov-dalg‘ov qiladi va iz qoldirib ketadi.

Men adabiyot, san’at borasida mutahxassis emasman. Lekin bu asar menga qanday ta’sir qilganini bilaman va har bir sahifada Fitsjerald nimalarga erishganini so‘z bilan yozishga harakat qilaman. “Buyuk Getsbi”ni o‘qishni tavsiya qilmayman, uni o‘qishni talab qilaman! Bu juda keng qamrovli roman emas, uni osongina o‘qish mumkin. Unda ramziy belgilar va kundalik tafsilotlarga to‘la tavsifiy uslub orqali Fitsjerald o‘tgan asrning 20-yillari Amerika elitasi muhitini qayta yaratadi. Roman 1922-yilda, ayniqsa Birinchi jahon urushidan keyin Yevropaning yarmini qarzdor qilib, kapitalning eng katta harakati rivojlangan mamlakat bo‘lgan AQSh uchun iqtisodiy yuksalish davrida yuz beradi. Shafqatsizliklar sharoitida roman qahramonlarining ba’zilari boshqalarga qaraganda boyroq, bunda meros tufayli boyigan odamlar, bankda yoki katta miqdordagi pul harakatlanadigan qonuniy biznesda ishlash orqali boyib ketganlar ham bor. Ushbu ikki dunyoning qarama-qarshiligi asarni o‘qigan sari ravshanlashib boradi. Asardagi buguni bilan yashovchi jamiyat sizni zavqlantiradi, bu jamiyat pul tufayli beqaror bo‘lsa ham.

Xulosa

Klassikning so‘zlariga ko‘ra, chinakam o‘qituvchilar qiyin narsalarni oddiy ko‘rinishga keltirib tushintirishga qodir. Xulosa qiladigan bo‘lsak, u Fitsjerald tomonidan qisqa va maftunkor romanda mohirona mujassamlangan qadimgi muhabbat, tushkunlik, xiyonat, jinoyatchilik, ikkiyuzlamachilik va son-sanoqsiz mish-mishlar haqida hikoya qiladi.

“Buyuk Getsbi”ning nasri benuqson, mohirona, peyzajlarni aniq va intensiv dinamika bilan tasvirlagan. Men o‘qigan eng yaxshi kitoblardan biri. Men bu kitobni barchaga tavsiya qilaman va aminmanki, ular bu romanni o‘qiganlaridan keyin ham Getsbi va uning “sherigi” Nik Karrueyni ma’yus tabassum bilan eslaydi.

Qiziqarli faktlar

- Fitsjerald do‘sti Perkinsga romanning qo‘lyozmasini yuborishga va’da bergan maktubida Ernest Xeminguey ismli yosh yozuvchini eslaydi.

1924-yil 10-oktabrdagi xatdan:

Men sizga dunyoda Ernest Xeminguey ismli bir yigit borligini, u Parijda istiqomat qilayotganini (o‘zi amerikalik bo‘lsa ham) va kelajakda mashhur bo‘lib ketishini xabar qilish uchun yozyapman.

Fitsjeraldga asar “Buyuk Getsbi” deb nomlanishi yoqmagan, u asarni avval “Axlat va millionerlar” yoki “Oltin shlyapali Getsbi” deb nomlamoqchi bo‘lgan;

- “Getsbi” uchun yozuvchi 1923-yilda 3 939 dollar va nashrdan keyin yana 1 981 dollar pul olgan. Shu bilan birga, Fitsjeraldning romanga bo‘lgan yondashuvi shu qadar jiddiy ediki, u kitob nashr etilishi kechiktirilishi mumkinligi sababli romanni davom ettirishga rozilik berish uchun taklif qilingan 10 ming dollardan voz kechgan;

- Yozuvchining qabridagi so‘zlar shu asardan olingan:

Shunday qilib, biz oldinga suzib borishga harakat qilamiz, oqim bilan kurashamiz va lekin u baribir zarba berib, kichik kemalarimizni o‘tmishga qaytaradi.

Muallif fikri tahririyat nuqtai nazaridan farq qilishi mumkin.