2016 йилда тарихда биринчи марта дунёда аҳоли бошига балиқ истеъмоли йилига 20 килограммдан ошган, аммо Ўзбекистонда ўша пайтда бу кўрсаткич пастга тушиб, йилига 2 килограммни ташкил этган эди.
Ушбу фожиали вазиятни тўғрилаш мақсадида мамлакат раҳбари чоралар кўрди ва 2017 йил май ойида «Ўзбекбалиқсаноат» уюшмаси ташкил этилди, унга нафақат балиқ тутиш ҳажмини ошириш, балки вайрон бўлган саноатни амалда тиклаш, сув ресурсларидан оқилона фойдаланишни йўлга қўйиш, замонавий интенсив технологияларни жорий этиш ва бозорнинг фаол иштирокчиларига давлат томонидан қўллаб-қувватлаш вазифалари қўйилган. Биз «Ўзбекбалиқсаноат» раиси Омон Мусаевга уюшманинг икки ярим йил ичида соҳа олдида турган муаммоларни ҳал этиш борасидаги ютуқлари тўғрисида савол бердик.
– Омон Муҳамадяминович, балиқчиликни ривожлантириш нуқтаи назаридан, Ўзбекистон океандан энг узоқда жойлашган давлатлардан бири эканлиги, шунингдек, сувдан фойдаланиш муаммолари ҳақида тез-тез эшитиб турамиз. Шунга қарамай, «Ўзбекбалиқсаноат» олдида жуда улкан вазифалар турибди. Шахсан ушбу соҳанинг истиқболини қандай баҳолайсиз?
– Аҳолини арзон ва сифатли балиқ маҳсулотлари билан таъминлаш республика раҳбарияти томонидан қўйилган минимал вазифадир. Яна қўшимча қилиб айтишим мумкин - турли хил маҳсулотлар ҳам. Шундай қилиб, биз режалаштиришда тарихий маълумотларга таянамиз. Масалан, 1980 ва 90 йилларда Қуйичирчиқ туманидаги «Балиқчи» балиқчилик корхонаси йилига 10 минг тоннагача кумуш сазан ишлаб чиқарилгани ва бу кўрсаткич бўйича собиқ Иттифоқда биринчи ўринда бўлганимизни кўпчилик эслай олмайди. Биринчи ўринда! Бунинг устига, ҳамма ҳам тушунганидек, Ўзбекистон табиий ва сунъий сув ҳавзалари сони бўйича етакчи эмас эди. Шунчаки тушуниш учун: яқин вақтгача республикада йилига 15 минг тонна балиқ етиштирилган, бу бир дона балиқчилик фермасининг рекорди билан таққослаш мумкин эди. Бу, албатта, саноатнинг мутлақо қулашидан далолат беради, шунинг учун энди уни аслида қайта қуриш керак.
–Бугунги кунда қандай ютуқлар бор?
– Уларни таъсирли деб аташ мумкин — бу йил якунларига кўра биз 200 минг тоннадан ортиқ балиқ етиштирилганини айтиш кифоя. Бироқ мен бу муваффақиятдан жуда мамнунман дея олмайман, чунки кўп жиҳатдан бу ўсиш суръатлари паст пойдеворнинг таъсири билан изоҳланганлигини яхши англайман. Шунга қарамай, бу муносиб натижадир ва ишонч билан айтишимиз мумкинки, биз узоқ муддатли салбий тенденцияни буздик. Энг муҳими шундаки, биз ўсиш учун олд шартларни яхши тушунамиз ва бу давом этиши учун нима қилиш кераклигини биламиз. Айтайлик, 2017 йил бошидан бери «Ипотека банк» балиқчиликка фаол равишда кредит ажратиб келмоқда ва табиийки, ушбу кредитлар ҳозирда жуда аниқ даромад келтирмоқда.
–Ассоциация тузилиши ҳақида озроқ маълумот беринг.
– Бу жуда шаффоф, чунки у минтақавий бўлинишга таянади ва натижада 13 корхонадан иборат: «Қорақалбалиқсаноат» МЧЖ, «Навоийбалиқсаноат» МЧЖ, «Хоразмбалиқсаноат» МЧЖ ва бошқалар. Ушбу ҳудудий «Балиқсаноат» нинг ҳар бирининг капитал таркибидаги 51 % «Ипотека сармоя» инвестиция компаниясига, қолган 49 % лойиҳада иштирок этишни хоҳлаган балиқчилик корхоналарига тегишли.
– Ўзбекистонда балиқ етиштириш учун сув етишмаслиги сабаб деб тан олинади. Ушбу сабабни қандай изоҳлайсиз?
– Мен бундай дейман: Ўзбекистонда самарасиз балиқ етиштириш учун сув етишмаяпти, бу аниқ. Сўнгги йилларда сув ресурсларидан қандай фойдаланилганлиги умуман номаълум. Бу соҳанинг самарадорлигини ошириш, жараёнларга бошқарув муносабатини таъминлаш, юқори технологияларни жорий этиш учун ҳам Уюшма ташкил этилди. Айтганча «сув етишмайди» дегани нима дегани? Ишлаб чиқаришни ташкил этишга қандай мурожаат қилиш кераклигига боғлиқ.
Айтайлик, яқин вақтгача бизнинг мамлакатимизда йилига бир гектар сувга 2—3 тонна балиқ истеъмол қилиниши мақбул натижа ҳисобланар эди. Айнан Андижонда тажриба йўли билан олиб кирилган технология шу пайтгача ушбу кўрсаткични 100—150 тоннагача ошириш имконини берди. Бу нимани англатишини тушуняпсизми? Аслида, биз мумкин бўлган 2—3% ишлаймиз. Ҳатто 10% да бўлса ҳам, лекин бу жуда паст самарадорлик.
–Уюшма ушбу соҳани тартибга солувчи ташкилот эмас. Қандай қилиб самарадорлик кўрсаткичларига эришмоқчисиз?
– Бу рост, «Ўзбекбалиқсаноат» тартибга солувчи эмас, аммо шунга қарамай, биз қонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан маҳрум эмасмиз ва балиқчилик тармоғида сув ресурсларидан унумли фойдаланадиган фермер хўжаликларига ер солиғи ставкасини ошириш керак, деб ҳисоблаймиз. Ҳозир улар ягона ер солиғини тўлайдилар — бир гектарига 35000 сўм, ва биз бундай фермер хўжаликлари учун бу миқдорни камида 50 баравар оширишни талаб қиламиз. Шунда ишлаб чиқаришга деярли ҳеч нарса сарфламайдиган, табиий равишда етиштирилган балиқнинг оз миқдори билан қониқадиганларнинг ўрнига жиддий сармоядорлар катта ҳажмларни йўналтиришади.
– Балиқчилик соҳасида субсидия дастури борми?
– Биз истаган турда эмас. Энди тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш давлат жамғармаси маблағлари ҳисобидан балиқ етиштириш ва қайта ишлаш учун бериладиган кредитлар бўйича фоиз ставкасининг 50 фоизи субсидияланмоқда. Биз эса маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш учун Европа форматига эга бўлишни истар эдик: масалан, сотиб олиш нархларининг 10—15% Молия вазирлиги томонидан субсидиялаш. Бу яна иккита муаммони ҳал қилиши мумкин: оқ рангда ишлашдан манфаатдор бўлган бозор иштирокчиларининг ҳисоботлари шаффофлигини ошириш, шунингдек, истеъмол нархлари пасайишига олиб келар эди.
–Иккинчи вазифа энг муҳим бўлиб туюлса керак.
– Мен буни жуда яхши тушунаман. Бундан ташқари, шуни айтишим мумкинки, ишлаб чиқариш ҳажмининг сезиларли даражада кўпайиши натижасида маҳаллий балиқларнинг нархи, агар улар кўтарилган бўлса-да, бошқа маҳсулотлар каби шиддатли кўтарилмаган. Шундай қилиб, балиқ рациони, унинг сўзсиз фойдалилигидан ташқари, бугунги кунда ўзбек истеъмолчилари учун жуда ҳамёнбопдир.
– Дунё бўйича ўртача истеъмол кўрсаткичларига эришиш қолди.
– Бу жуда мушкул вазифадир, чунки жорий йил охирига қадар 200 минг тоннани ташкил этсак ҳам, киши бошига йилига 6 килограммдан ошмайди, тавсия этилган минимум 12 килограмм. Аммо юқорида айтганларимдан аёнки, умуман олганда, бундай улкан мақсадга бир неча йиллар давомида бир қатор шароитлар ва самарадорлик параметрлари остида эришиш мумкин. Миқдорий кўрсаткичлардан ташқари, биз турли хилдаги маҳсулотларни етиштиришга интиламиз. Масалан, маҳаллий лосос ва осетр балиқлари аллақачон чакана савдо тармоқларида муваффақиятли сотилмоқда, 2021 йилда биз маҳаллий қора икра ишлаб чиқаришни режалаштирмоқдамиз ва келажакда креветкаларни мамлакатимизда етиштирилишини кутмоқдамиз. Мен аллақачон оддий гулмойи (форел) ва африка сом балиғини ишлаб чиқариш ҳақида гапирмаяпман.
– Айтганча, истеъмолчилар африка соми сифатига норозиликлар билдиришган эди.
– Ҳа, биламан. Вазият аслида жуда ёқимсиз бўлиб чиқди, чунки ишлаб чиқарувчилар тарафидан технологик жараёнга риоя қилмаслик сабабли юрак-қон томир тизимига фойда келтирадиган, Европа Иттифоқида жуда машҳур бўлган жуда қимматли балиқ тури обрўсизлантирди. Сом балиғига нисбатан норозиликлар уни озиқлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ юзага келган ўзига хос ҳид сабаб бўлди. Гап шундаки, Африка сом балиғи рационининг 30—40 фоизи қорамол ва паррандадан иборат, шунинг учун қоидаларга кўра, сотилишдан бир ой олдин бу балиқ мустақил озиқланиши учун тоза сув ҳавзасига қўйиб юборилади. Бу вақт ичида ўзига хос ҳид бутунлай йўқ бўлади.
Лекин ҳид билан бирга балиқнинг бир килограммгача бўлган вазни ҳам йўқолади. Натижада ишлаб чиқарувчилар балиқнинг на вазни, на бир ой вақтни йўқотишни истамасдан, истеъмолчиларни Африка сомидан умуман чеклаштириб қўйди. Ва бу ерда биз яна буни бошқариши керак бўлган саноат регулятори масаласига қайтамиз. Тадбиркорларнинг ўз маҳсулотлари сифати учун жавобгарлиги балиқ нархидан кам эмас, аммо ҳар иккала йўналиш ҳам истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ваколатли давлат органининг нуқтаи назарида бўлиши керак.
–18—22 ноябрь кунлари «Ўзекспомарказ» миллий марказида «Ўзбекбалиқсаноат» кўмаги билан ташкил этилган саноат кўргазмаси бўлиб ўтади. Ушбу тадбирнинг мақсадлари қандай?
– Улар жуда фойдали мақсадлардир: биз балиқ ишлаб чиқарувчилар, қайта ишловчилар ва озуқа ишлаб чиқарувчилар бир-бирини ва чет эллик ҳамкасбларини танишларини истаймиз. Бир неча йиллар давомида ўрнатилган ишлаб чиқариш занжирлари таниш бўлиши мумкин, аммо улар шубҳасиз ва шу қадар самарали эканлиги ҳақиқатдан йироқ. Ҳар йили ўтказилиши режалаштирилган кўргазма, шунингдек, Ўзбекистонда қўлланиладиган илғор дунё технологияларини намойиш этиш учун мўлжалланган, шу қаторда ҳосилдорликни 50 мартага оширган Андижон лойиҳаси кўплаб ноёб ечимлардан биридир. Юқорида айтиб ўтганимдек, республикада балиқчилик хўжалиги қайта тикланмоқда ва бундай форумлар ушбу жараёнларни жиддий равишда жадаллаштириши мумкин.
Изоҳ (0)