2016-yilda tarixda birinchi marta dunyoda aholi boshiga baliq iste’moli yiliga 20 kilogrammdan oshgan, ammo O‘zbekistonda o‘sha paytda bu ko‘rsatkich pastga tushib, yiliga 2 kilogrammni tashkil etgan edi.
Ushbu fojiali vaziyatni to‘g‘rilash maqsadida mamlakat rahbari choralar ko‘rdi va 2017-yil may oyida “O‘zbekbaliqsanoat” uyushmasi tashkil etildi, unga nafaqat baliq tutish hajmini oshirish, balki vayron bo‘lgan sanoatni amalda tiklash, suv resurslaridan oqilona foydalanishni yo‘lga qo‘yish, zamonaviy intensiv texnologiyalarni joriy etish va bozorning faol ishtirokchilariga davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash vazifalari qo‘yilgan. Biz “O‘zbekbaliqsanoat” raisi Omon Musayevga uyushmaning ikki yarim yil ichida soha oldida turgan muammolarni hal etish borasidagi yutuqlari to‘g‘risida savol berdik.
– Omon Muhamadyaminovich, baliqchilikni rivojlantirish nuqtayi nazaridan, O‘zbekiston okeandan eng uzoqda joylashgan davlatlardan biri ekanligi, shuningdek, suvdan foydalanish muammolari haqida tez-tez eshitib turamiz. Shunga qaramay, “O‘zbekbaliqsanoat” oldida juda ulkan vazifalar turibdi. Shaxsan ushbu sohaning istiqbolini qanday baholaysiz?
– Aholini arzon va sifatli baliq mahsulotlari bilan ta’minlash respublika rahbariyati tomonidan qo‘yilgan minimal vazifadir. Yana qo‘shimcha qilib aytishim mumkin - turli xil mahsulotlar ham. Shunday qilib, biz rejalashtirishda tarixiy ma’lumotlarga tayanamiz. Masalan, 1980 va 90-yillarda Quyichirchiq tumanidagi “Baliqchi” baliqchilik korxonasi yiliga 10 ming tonnagacha kumush sazan ishlab chiqarilgani va bu ko‘rsatkich bo‘yicha sobiq Ittifoqda birinchi o‘rinda bo‘lganimizni ko‘pchilik eslay olmaydi. Birinchi o‘rinda! Buning ustiga, hamma ham tushunganidek, O‘zbekiston tabiiy va sun’iy suv havzalari soni bo‘yicha yetakchi emas edi. Shunchaki tushunish uchun: yaqin vaqtgacha respublikada yiliga 15 ming tonna baliq yetishtirilgan, bu bir dona baliqchilik fermasining rekordi bilan taqqoslash mumkin edi. Bu, albatta, sanoatning mutlaqo qulashidan dalolat beradi, shuning uchun endi uni aslida qayta qurish kerak.
–Bugungi kunda qanday yutuqlar bor?
– Ularni ta’sirli deb atash mumkin — bu yil yakunlariga ko‘ra biz 200 ming tonnadan ortiq baliq yetishtirilganini aytish kifoya. Biroq men bu muvaffaqiyatdan juda mamnunman deya olmayman, chunki ko‘p jihatdan bu o‘sish sur’atlari past poydevorning ta’siri bilan izohlanganligini yaxshi anglayman. Shunga qaramay, bu munosib natijadir va ishonch bilan aytishimiz mumkinki, biz uzoq muddatli salbiy tendensiyani buzdik. Eng muhimi shundaki, biz o‘sish uchun old shartlarni yaxshi tushunamiz va bu davom etishi uchun nima qilish kerakligini bilamiz. Aytaylik, 2017-yil boshidan beri “Ipoteka bank” baliqchilikka faol ravishda kredit ajratib kelmoqda va tabiiyki, ushbu kreditlar hozirda juda aniq daromad keltirmoqda.
–Assotsiatsiya tuzilishi haqida ozroq ma’lumot bering.
– Bu juda shaffof, chunki u mintaqaviy bo‘linishga tayanadi va natijada 13 korxonadan iborat: “Qoraqalbaliqsanoat” MChJ, “Navoiybaliqsanoat” MChJ, “Xorazmbaliqsanoat” MChJ va boshqalar. Ushbu hududiy “Baliqsanoat” ning har birining kapital tarkibidagi 51 % “Ipoteka sarmoya” investitsiya kompaniyasiga, qolgan 49 % loyihada ishtirok etishni xohlagan baliqchilik korxonalariga tegishli.
– O‘zbekistonda baliq yetishtirish uchun suv yetishmasligi sabab deb tan olinadi. Ushbu sababni qanday izohlaysiz?
– Men bunday deyman: O‘zbekistonda samarasiz baliq yetishtirish uchun suv yetishmayapti, bu aniq. So‘nggi yillarda suv resurslaridan qanday foydalanilganligi umuman noma’lum. Bu sohaning samaradorligini oshirish, jarayonlarga boshqaruv munosabatini ta’minlash, yuqori texnologiyalarni joriy etish uchun ham Uyushma tashkil etildi. Aytgancha “suv yetishmaydi” degani nima degani? Ishlab chiqarishni tashkil etishga qanday murojaat qilish kerakligiga bog‘liq.
Aytaylik, yaqin vaqtgacha bizning mamlakatimizda yiliga bir gektar suvga 2—3 tonna baliq iste’mol qilinishi maqbul natija hisoblanar edi. Aynan Andijonda tajriba yo‘li bilan olib kirilgan texnologiya shu paytgacha ushbu ko‘rsatkichni 100—150 tonnagacha oshirish imkonini berdi. Bu nimani anglatishini tushunyapsizmi? Aslida, biz mumkin bo‘lgan 2—3% ishlaymiz. Hatto 10% da bo‘lsa ham, lekin bu juda past samaradorlik.
–Uyushma ushbu sohani tartibga soluvchi tashkilot emas. Qanday qilib samaradorlik ko‘rsatkichlariga erishmoqchisiz?
– Bu rost, “O‘zbekbaliqsanoat” tartibga soluvchi emas, ammo shunga qaramay, biz qonunchilik tashabbusi huquqidan mahrum emasmiz va baliqchilik tarmog‘ida suv resurslaridan unumli foydalanadigan fermer xo‘jaliklariga yer solig‘i stavkasini oshirish kerak, deb hisoblaymiz. Hozir ular yagona yer solig‘ini to‘laydilar — bir gektariga 35000 so‘m, va biz bunday fermer xo‘jaliklari uchun bu miqdorni kamida 50 baravar oshirishni talab qilamiz. Shunda ishlab chiqarishga deyarli hech narsa sarflamaydigan, tabiiy ravishda yetishtirilgan baliqning oz miqdori bilan qoniqadiganlarning o‘rniga jiddiy sarmoyadorlar katta hajmlarni yo‘naltirishadi.
– Baliqchilik sohasida subsidiya dasturi bormi?
– Biz istagan turda emas. Endi tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan baliq yetishtirish va qayta ishlash uchun beriladigan kreditlar bo‘yicha foiz stavkasining 50 foizi subsidiyalanmoqda. Biz esa mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash uchun Yevropa formatiga ega bo‘lishni istar edik: masalan, sotib olish narxlarining 10—15% Moliya vazirligi tomonidan subsidiyalash. Bu yana ikkita muammoni hal qilishi mumkin: oq rangda ishlashdan manfaatdor bo‘lgan bozor ishtirokchilarining hisobotlari shaffofligini oshirish, shuningdek, iste’mol narxlari pasayishiga olib kelar edi.
–Ikkinchi vazifa eng muhim bo‘lib tuyulsa kerak.
– Men buni juda yaxshi tushunaman. Bundan tashqari, shuni aytishim mumkinki, ishlab chiqarish hajmining sezilarli darajada ko‘payishi natijasida mahalliy baliqlarning narxi, agar ular ko‘tarilgan bo‘lsa-da, boshqa mahsulotlar kabi shiddatli ko‘tarilmagan. Shunday qilib, baliq ratsioni, uning so‘zsiz foydaliligidan tashqari, bugungi kunda o‘zbek iste’molchilari uchun juda hamyonbopdir.
– Dunyo bo‘yicha o‘rtacha iste’mol ko‘rsatkichlariga erishish qoldi.
– Bu juda mushkul vazifadir, chunki joriy yil oxiriga qadar 200 ming tonnani tashkil etsak ham, kishi boshiga yiliga 6 kilogrammdan oshmaydi, tavsiya etilgan minimum 12 kilogramm. Ammo yuqorida aytganlarimdan ayonki, umuman olganda, bunday ulkan maqsadga bir necha yillar davomida bir qator sharoitlar va samaradorlik parametrlari ostida erishish mumkin. Miqdoriy ko‘rsatkichlardan tashqari, biz turli xildagi mahsulotlarni yetishtirishga intilamiz. Masalan, mahalliy losos va osetr baliqlari allaqachon chakana savdo tarmoqlarida muvaffaqiyatli sotilmoqda, 2021-yilda biz mahalliy qora ikra ishlab chiqarishni rejalashtirmoqdamiz va kelajakda krevetkalarni mamlakatimizda yetishtirilishini kutmoqdamiz. Men allaqachon oddiy gulmoyi (forel) va afrika som balig‘ini ishlab chiqarish haqida gapirmayapman.
– Aytgancha, iste’molchilar afrika somi sifatiga noroziliklar bildirishgan edi.
– Ha, bilaman. Vaziyat aslida juda yoqimsiz bo‘lib chiqdi, chunki ishlab chiqaruvchilar tarafidan texnologik jarayonga rioya qilmaslik sababli yurak-qon tomir tizimiga foyda keltiradigan, Yevropa Ittifoqida juda mashhur bo‘lgan juda qimmatli baliq turi obro‘sizlantirdi. Som balig‘iga nisbatan noroziliklar uni oziqlantirishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq yuzaga kelgan o‘ziga xos hid sabab bo‘ldi. Gap shundaki, Afrika som balig‘i ratsionining 30—40 foizi qoramol va parrandadan iborat, shuning uchun qoidalarga ko‘ra, sotilishdan bir oy oldin bu baliq mustaqil oziqlanishi uchun toza suv havzasiga qo‘yib yuboriladi. Bu vaqt ichida o‘ziga xos hid butunlay yo‘q bo‘ladi.
Lekin hid bilan birga baliqning bir kilogrammgacha bo‘lgan vazni ham yo‘qoladi. Natijada ishlab chiqaruvchilar baliqning na vazni, na bir oy vaqtni yo‘qotishni istamasdan, iste’molchilarni Afrika somidan umuman cheklashtirib qo‘ydi. Va bu yerda biz yana buni boshqarishi kerak bo‘lgan sanoat regulyatori masalasiga qaytamiz. Tadbirkorlarning o‘z mahsulotlari sifati uchun javobgarligi baliq narxidan kam emas, ammo har ikkala yo‘nalish ham iste’molchilar huquqlarini himoya qiluvchi vakolatli davlat organining nuqtayi nazarida bo‘lishi kerak.
–18—22-noyabr kunlari “O‘zekspomarkaz” milliy markazida “O‘zbekbaliqsanoat” ko‘magi bilan tashkil etilgan sanoat ko‘rgazmasi bo‘lib o‘tadi. Ushbu tadbirning maqsadlari qanday?
– Ular juda foydali maqsadlardir: biz baliq ishlab chiqaruvchilar, qayta ishlovchilar va ozuqa ishlab chiqaruvchilar bir-birini va chet ellik hamkasblarini tanishlarini istaymiz. Bir necha yillar davomida o‘rnatilgan ishlab chiqarish zanjirlari tanish bo‘lishi mumkin, ammo ular shubhasiz va shu qadar samarali ekanligi haqiqatdan yiroq. Har yili o‘tkazilishi rejalashtirilgan ko‘rgazma, shuningdek, O‘zbekistonda qo‘llaniladigan ilg‘or dunyo texnologiyalarini namoyish etish uchun mo‘ljallangan, shu qatorda hosildorlikni 50 martaga oshirgan Andijon loyihasi ko‘plab noyob yechimlardan biridir. Yuqorida aytib o‘tganimdek, respublikada baliqchilik xo‘jaligi qayta tiklanmoqda va bunday forumlar ushbu jarayonlarni jiddiy ravishda jadallashtirishi mumkin.
Izoh (0)