Мактаблар қадимдан дунёнинг барча ҳудудларида бўлган. У ерда хат-савод ва ўша даврга хос фанлар ўргатилган. Бизга қадар дарсликлар, шунингдек, ўқувчиларнинг машқлари сақланиб қолган. Лекин улар ҳақида кўп ёзилган. Янада қизиқроқ материал ўқувчиларнинг мактубларидир. Бундай ҳужжатлар ҳам сақланган бўлиб, уларда ўқувчиларнинг кундалик ташвишлари, муаммолари ва шахсий фикрлари акс этган.
Қуйида Месопотамия (Ироқ), Искандария (Миср), Оксфорд (Англия) ва Буюк Новгород (Россия) мактаб ўқувчиларининг таълимга бўлган муҳаббати ва ҳаёт қийинчиликлари ҳақидаги ёзувларини ўзбек тилида тақдим этамиз.
Иддин-Суэн, мэсопотамиялик йигитча
Иддин-Суэн, чамаси, мансабдор шахснинг ўғли бўлган ва йирик саройда таҳсил олган. Хат лойдан ясалган кичкина сопол бўлакларига миххат билан ёзилган. Хат болакайнинг онаси – Зинага матнни овоз чиқариб ўқиши лозим бўган котибга мурожаат билан бошланади. Хатдан, шунингдек, Зина уйда хўжалик ишларини бошқарганини ва, йигитчанинг мактабдаги мавқеига қараганда, бой оиланинг фарзанди эканини англаш мумкин.
«Зина хонимга айт, – дейди Иддин-Суэн. – Онажон, сени Шамаш, Мардук ва Илабрат худолари мен учун соғ-саломат ва эсон-омон асрасин. Бошқа болаларнинг кийимлари йилдан йилга башанглашиб бормоқда. Сен эса ҳар йили менинг кийимларим янада камтарона бўлиши учун ҳаракат қиласан. Сен қатъийлик билан кийимларим оддий ва кам бўлишини талаб этасан. Уйимизда жун газламалар тахлам бўлиб ётган бўлса-да, кийимларим сифатига эътибор қаратмайсан. Отамнинг ишчиси Адсад-Иддинам ўғлига ҳозиргина икки хил кийим совға қилди, сен бўлсанг менга битта янги кийим олишга қаршилик қиласан. Сен мени дунёга келтирган вақтда онаси уни асраб олган, лекин сен мени онаси уни севганчалик яхши кўрмайсан».
Искандариялик ўсмир, Рим давридаги Миср
Антик даврда нотиқлар мактабида асосан нутқ тузиш ва сўзлаш ўргатилган. Ёшлар нотиқлик санъатини ўрганиш учун устоз топиши ва таълим пулини тўлаши лозим бўлган. Қуйидаги папирусда ёзилган мактуб нафис усулда битилишига мактаб ўз таъсирини кўрсатган: мактубдаги кўп ифодалар юнон нутқидан олинган; унинг услуби филологлар, ўқитувчи ва софистларникига ўхшайди. Хат жўнатишда буклаб қўйилган ва орқасида манзил ёзилган – «Нил бош коҳинига». Чамаси, коҳин ўсмирнинг отаси – Феон бўлган.
«Ҳурматли отам – Феонга саломлар бўлсин. Театрда юз берган ҳодиса сенга алоқадор эмаслигини хабар қилиб, бизни ташвишдан халос этдинг. Мен Нил бўйлаб сузишга шошиб кетаётганимда Яратган эгамга қаттиқ ишондим, лекин бу шижоатим эвазига нимага эришдим? Ахир мен филолог излаш жараёнида таълимда муваффақиятларга эришиш учун шаҳарда на устоз Херемон, на Дидим, умид қилганим Арасту ўғлини ҳам топа олмадим; фақатгина нўноқ нотиқлар қолди, уларнинг қўлида таълим олганлар фақатгина иқтидорни бўғиши мумкин. Мен сенга, шунингдек, Филоксен ва унинг одамларига ушбу масалани ҳал этиши ҳақида мурожаат этиб ёзган эдим. Улар менга ўзларига маъқул бўлган номзодни кўрсатди, бироқ сен уни шу заҳоти рад этдинг. Унинг билим даражаси мутлақо тўғри келмаслигини айтдинг. Мен Филоксенга фикрингни етказганимда у қўшилди, софистлар етишмовчилиги туфайли бу шаҳарга ачинишини, шунингдек, Дидим келганини айтди; афтидан, унинг ўз мактаби бор ва улар дўстона муносабатда. Шунингдек, у бошқа нарсалар ҳақида ҳам қайғуришини ҳам айтиб, Аполлонийнинг ўғилларини, Героднинг ўғлини Дидимнинг машғулотларига боришга кўндирди. Улар ҳам Филоксен билан бирга ўша вақтда тажрибали ўқитувчи қидирган. Чунки улар илгари борган филолог дунёдан ўтган экан. Мен агар ўқитувчи номига мос устоз топа олсам, Дидимни узоқдан бўлса ҳам кўришни истамаган бўлар эдим. Чунки қишлоқда таълим берган бу киши бошқалар билан рақобатлашишга қарор қилганидан афсусдаман. Вазиятдан келиб чиқадиган бўлсам, агар ўқитувчидан ҳеч қандай билим ўрганмайдиган бўлсам, пулни ҳавога совурган бўламан ва фақат ўз кучимга таянаман. Сен бу ҳақда нима деб ўйлайсан, фикрингни тезроқ баён этиб жавоб ёз. Бу ерда ёнимда Дидим бор ва, Филоксеннинг айтишича, у менга имкони борича ёрдам беради ва доим хизматимга тайёр. Бундан ташқари, Посидоний ва бошқа нотиқларни тинглаб балки нимагадир эришарман, худо қўлласа».
Рим давридаги Британияда яшаган ўқувчи
Англиянинг шимол томони, Рим форти – Виндоландада топилган лотинча битиклар юпқа ёғоч тахтачага сиёҳда ёзилган. Жами икки мингга яқин шундай ёзув топилган. Тахтачанинг бир томонида мактубдан парча акс этган, бошқа томонида эса Вергилийнинг «Энеида»сидан бир сатр битилган. Шоир Вергилий ижодидан Рим дунёсида бошланғич ўқиш ва ёзишни ўрганишда фойдаланишган. Шунга кўра, олимлар ёзувни Рим ҳарбий оиласининг ўқувчиси ёзган дея тахмин қилади.
«Марҳамат… илтимос… илтимос, азиз биродарим.
Қанотларини ёзиб титраб учди…»
Оксфорд талабаси
Ўрта асрларда талабалар лотин ёзувида ота-оналарига пул сўраб мурожаат қилган мактуб намунаси. Мактуб тўрт қисмдан иборат бўлиб, риторик усулда ёзилган: кириш, ҳикоя, илтимос ва хулоса. Эҳтимол, бундай расмий мактуб фақатгина ота-оналар билан шахсий ёзишма бўлмай, уйдан моддий ёрдам сўрашнинг мулойим тарзда ифодаланишидир. Мактуб сўнггида Теренцийнинг «Маҳрам» ҳажвиясидан парча келтирилган, бироқ хат муаллифи ақллилик билан муҳаббат маъбудаси Венера ҳамда Аполлонни санъат ва билим ҳимоячиси каби тавсифлаган. Оксфордда талабалар 14 ёшдан бошлаб таълим олган.
«Б. ҳурматли жаноб А.га саломлар йўллайди. Мактубим билан сизларга шуни маълум қиламанки, мен Оксфордда бутун иштиёқим билан ўқимоқдаман, бироқ пул муаммоси истиқболимга тўсқинлик қилмоқда. Сиз менга икки ой аввал юборган пулнинг охирги қисмини сарфлаяпман. Азим шаҳарнинг талаблари ҳам катта; мен яшаш учун уй ижарага олишим керак, зарур нарсаларни харид қилишим ва ҳозир аниқ мисол келтиролмайдиган бошқа харажатлар учун маблағ зарур. Шунинг учун отамдан илтимос қиламан, фақатгина сизнинг марҳаматингиз билан бошлаган таълимимни муваффақиятли якунлашим мумкин. Ахир ўзингизга маълум, Церера ва Бахуссиз Аполлон музлаб қолган бўларди. Шунинг учун сиз бошлаган ишим яхши якунланиши учун ҳаракат қилишингизга умид қиламан. Саломат бўлинг».
Онфим, новгородлик бола
6–7 ёшдаги Онфим деган болакай қайин пўстлоғида алифбони машқ қилган, ўқиш ва ёзишни ўрганган, шунингдек, суратлар чизиб, остига изоҳлар қолдирган, Забурдан иқтибослар ёзган. Қайин пўстлоғидан у машқ дафтари сифатида фойдаланган. Қадимги Русда бу материал қоғознинг ўрнини босган.
Шундай машқлардан бирида Онфим ўзининг ва қандайдир жонивор расмини чизган. Пўстлоқнинг нариги тарафида алифбо ёзилган.
Манба: Arzamas
Изоҳ (0)