Ўзбекистон халқаро ислом академияси таянч докторанти Рахшона Кенжаева «Дарё»га жаҳон мамлакатларида вақфлар қандай қонунлар асосида тартибга солиниши ҳақидаги мақоласини тақдим этди. Қуйида мақола тўлиқлигича эътиборингизга ҳавола этилади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 16 апрелдаги «Диний-маърифий соҳа фаолиятини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ 5416-сон Фармонига мувофиқ Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳузурида «Вақф» хайрия жамоат фонди ташкил этилди.
Мазкур фармоннинг 8-бандига кўра, «Вақф» хайрия жамоат фондининг асосий вазифалари қуйидагилардир: фуқароларнинг диний, маънавий ва интеллектуал салоҳиятини оширишга қаратилган ташаббусларини қўллаб-қувватлаш, миллий ва диний қадриятларимизни асраб-авайлаш; масжидлар ва диний таълим муассасаларининг биноларини қуриш, таъмирлаш, реконструкция қилиш, ободонлаштириш, моддий-техник базасини мустаҳкамлаш; тарихий-меъморий аҳамиятга эга зиёратгоҳларни сақлаш, таъмирлаш, ободонлаштириш, уларнинг инфратузилмасини янада ривожлантириш; диний таълим муассасалари, илмий-тадқиқот марказлари фаолиятини молиялаштириш, уларнинг профессор-ўқитувчилари, тадқиқотчилари, мутахассислари ва ўқувчи-талабаларини моддий ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш; масжидлар ва зиёратгоҳлар ходимларини, хусусан имом-хатиблар, имом ноиблари, мутаваллилар, муаззинларни моддий ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш; ислом илм-фани ва маданияти ривожига улкан ҳисса қўшган буюк аждодларимиз, замонамизнинг етук олим ва уламолари қаламига мансуб диний-маърифий асарларни чоп этиш ва аҳолига етказишга кўмаклашиш; юртимиздаги муқаддас зиёратгоҳ ва қадамжоларнинг мусулмон дунёсидаги нуфузини янада ошириш, бу масканларга маҳаллий ва хорижий фуқароларнинг зиёратларини уюштириш, зиёратчилар учун зарур шароитлар яратиш; аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламлари, шу жумладан имконияти чекланган шахсларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлаш.
Вақф муассасаларининг фондлар ва бошқа турдаги нодавлат-нотижорат ташкилотлардан фарқи нимада?
Фондлар, кўнгиллилар такшилотлари ва бошқа турдаги нодавлат-нотижорат ташкилотлар ҳам вақфларга жуда яқиндир. Зеро улар ҳам моддий манфаат кўзламаган ҳолда бирор бир соҳани ривожлантиришга ёки моддий кўмак кўрсатишга қаратилади. Улар ҳам вақфлар каби турли мақсадларда ва турли йўналишларда бўлади. Аммо вақфларнинг барчасига хос диний моҳиятга келсак – улар фақат Аллоҳ ризоси учун қилинади, қиёматгача давом этиши ният қилинади, берилгач қайтариб олинмайди, ҳадя қилинмайди, мерос бўлиб вақф қилувчининг фарзандларига ўтмайди, Аллоҳ йўлида қилингани учун давлат томонидан ҳам мусодара қилинмайди, солиққа тортилмайди, аксинча зарур бўлганда давлат вақфларни қўллаб-қувватлаш учун уларга маблағ ажратади. Вақфлар дунёвий давлатларда масъул ташкилот томонидан (масалан, бизда «Вақф» фонди), диний давлатларда эса бевосита давлат томонидан муҳофаза қилинади ва асрлар давомида кейинги авлодларга ҳам хизмат кўрсатишда давом этиши таъминланади.
Фондлар ва бошқа турдаги нодавлат нотижорат ташкилотларни ташкил этишда ғарб давлатларида минимум активлар миқдори белгилаб қўйилган. Вақфларда эса бундай мажбурият йўқ. Истаган инсон истаган миқдорида кўчар ёки кўчмас мулкни вақф қилиши мумкин. Улар вақф қилувчи белгилаган йўналишда сарфланаверади. Айтайлик, болалар учун китоблар вақф қилинди. Улар болалар томонидан фойдаланиб борилаверади.
Фондларни очишда ҳар бир фонд алоҳида ташкил топади. Вақфлар эса умавий ва аббосийлар даврида жуда кўпайиб кетгани сабабли уларни муҳофаза қилиш ва тартибга солиш мақсадида марказ идора остида бирлаштириш амалиёти бошланган. Шундай экан, юқорида айтиб ўтганимиздек, минимум активлар бу ўринда шарт эмас. Вақф идоралари исталган мақсадда қилинган вақфни исталган мақсадда хизмат қилишини таъминлашга масъулдир. Баъзи ўлкаларда, жумладан Туркияда вақфлар учун ҳам шундай миқдор белгиланганини кўришимиз мумкин. Уларда бирор кичик қийматдаги мулк вақф қилинса, бу мулк Туркия «Вақфлар Қонуни»га кўра вақфларга қилинган хайр эҳсон ҳисобланади ва Вақфлар идораси томонидан вақф қилувчи истаган йўналишга сарфланади.
Вақфларнинг ўз дуо ва баддуолари бор. Бу уларнинг маънавий жиҳатидир. Вақф муассасаси очганда вақф ҳужжатида Аллоҳдан вақфнинг давомийлигини сўраб қилинган илтижо дуолар ва Аллоҳ розилиги учун қилинган бундай вақфларни йўқ қилиб юборган киши ҳақда баддуо мавжуд бўлган. Фондларда эса бундай жиҳат мавжуд эмас.
Вақфлар фаолияти жаҳон мамлакатларида қай тартибда қонунийлаштирилган?
Вақфлар фаолияти кўплаб ўлкаларда қонунлар асосида тартибга солинади. Туркия, Малайзия, Индонезия, Миср, Ливия каби мамлакатларда қабул қилинган Вақфлар Қонуни ушбу мамлакатлардаги тарихда ва ҳозирги замонда ташкил этилган вақфларни муҳофаза қилишга, улар фаолиятини кафолатлашга қаратилган. Қолаверса, ушбу қонунлар вақф қилишни истовчиларда ишонч туйғусини шакллантиришда муҳимдир. Ўзлари қилган каттаю кичик вақфларининг давомийлиги қонун асосида мустаҳкамлаб қўйилган инсонлар вақф ишларида янада самаралироқ иштирок этадилар.
Шу ўринда Туркиянинг «Вақфлар Қонуни»дан олинган айрим моддалардан парчаларни эътиборингизга ҳавола этсак.
15-модда. Вақфларнинг хайр эҳсон қилинган кўчмас мулклари мусодара қилинмайди, гаровга олинмайди.
40-модда. ...Вақфлар бош идорасига қилинган шартли ҳадялар ҳадя қилувчининг шартлари асосида сарфланади.
77-модда. Бош идорага ва мазбут вақфларга тегишли бўлган кўчмас мулклар Давлат молиявий имтиёзидан фойдаланади, улар мусодара қилинмайди ва гаровга олинмайди.
«Вақф» хайрия жамоат фондининг самарали фаолияти
Ўзбекистонда ўтган йил апрелида ташкил этилган ва фаолиятига ҳали бир йил ҳам тўлмаган «Вақф» хайрия жамоат фонди жуда қисқа вақт мобайнида самарали натижаларни қайд этди. Буни фонд расмий сайти орқали ҳам кўришимиз мумкин.
«Вақф» хайрия жамоат фондининг мақсади кўп асрлик миллий ва диний қадриятларимизни асраб-авайлаш, дунё илм-фани ва маданияти ривожига улкан ҳисса қўшган аждодларимизнинг бебаҳо меросини ўрганиш, халқимизга азал-азалдан хос бўлган маърифатпарварлик, бағрикенглик, меҳр-мурувват, бунёдкорлик каби эзгу фазилат ва қадриятларни давом эттиришга кўмаклашишдир. Фонд вақф ишларидан ташқари закот (фитр, ушр) ва хайрия мулкларига эга бўлиш ва уларни белгиланган тартибда диний – маърифий ва ижтимоий мақсадларга мувофиқ тасарруф этиш билан ҳам шуғулланади. «Вақф» фондининг «Диний таълим муассасаларига ёрдам», «Масжидлар ва зиёратгоҳларга ёрдам», «Ижтимоий ҳимоя ва ёрдамга муҳтож аҳоли ва ташкилотларга ёрдам» лойиҳалари фонднинг таълим, тиббиёт ва маданият соҳаларини ривожлантиришга қаратилганидан
далолатдир. «Илмга кўмак», «Масжид», «Китоб», «Рўзғор», «Малҳам», «Тўйлар», «Эҳтиёжмандларга кўмак», «Ҳаж ва умра зиёратига кўмак», «Обод хонадон», «Вақф мулклари ва Оби ҳаёт» акциялари доирасида аҳолининг муҳтож қатламига ёрдам бериши, беморлар учун маблағ тўплаши, чекка чекка қишлоқларда аҳолига сув чиқариб бериши, ёшларнинг илм олишига ҳисса қўшиши фонднинг ўз олдига катта савобли мақсадлар қўйганидан далолатдир. Қолаверса, тўпланган маблағлар ва уларнинг сарфланишига доир маълумотларни онлайн кузатиб бориш имкониятининг яратилганлиги унинг шаффофлигини таъминлайди.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси томонидан «Вақф» фондига дастлабки катта ер майдонининг тақдим этилиши фонд фаолиятини ривожлантиришда яна бир улкан қадамдир. Келгусида фонд янада бойиб, унинг фаолият кўлами янада кенгайиб боришини умид қиламиз.
Ўзбекистонда «Вақфлар Қонуни»ни ишлаб чиқиш бўйича мулоҳазалар
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодексида вақфга бағишланган алоҳида норма мавжуд эмас, лекин Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 511-моддасида умумфойдали мақсадларда қилинган ҳадя хайр-эҳсон ҳисобланиши ҳамда хайр-эҳсон фуқароларга, даволаш, тарбия, ижтимоий ҳимоя муассасаларига ва шунга ўхшаш бошқа муассасаларга, хайрия, илмий ва ўқув муассасаларига, фондларга, музейлар ва бошқа маданият муассасаларига, жамоат бирлашмалари ва диний ташкилотларга, шунингдек давлатга ва бошқа фуқаролик ҳуқуқи субъэктларига қилиниши мумкинлиги таъкидланган. Шуни эътиборга олган ҳолда бизда ҳам Вақфлар тўғрисида қонун қабул қилиш эҳтимоли мавжуд, дейишимиз мумкин.
«Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги Қонуннинг 15 моддасида: «Диний ташкилотларнинг ўз маблағлари ҳисобидан сотиб олинган ёки яратилган, фуқаролар, жамоат бирлашмалари эҳсон қилган (васият қилиб қолдирган) ёхуд давлат томонидан берилган шунингдек чет элда жойлашган ва қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа асосларда олинган, ўз фаолиятларини таъминлаш учун зарур бўлган бинолар, иморатлар, ибодат қилиш анжомлари, ишлаб чиқариш, ижтимоий ва хайрия иншоотлари, пул маблағлари ва бошқа мол-мулклар уларнинг мулки бўлиши мумкин. Диний ташкилотларнинг мулкий ҳуқуқлари қонун билан муҳофаза қилинади», деб қайд этилган. Ушбу Қонуннинг 17 моддасида эса «Диний ташкилотларнинг марказий бошқарув органлари уставдаги мақсадларидан келиб чиқиб, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига мувофиқ, ноширлик, ишлаб чиқариш, таъмирлаш-қурилиш, қишлоқ хўжалик корхоналари ва бошқа корхоналарни, шунингдек хайрия муассасаларини (етимхоналар, касалхоналар) таъсис этишга ҳақлидир», деб белгилаб қўйилган. Мазкур Қонуннинг 20 моддасида: «Диний ташкилотлар хайрия ва меҳр-мурувват фаолиятини амалга оширишга ҳақлидир», деб қайд этилган. Бу моддалар вақф муассасаси ҳамда вақф мулки учун мувофиқ келади. Аммо мазкур қонунда вақф билан боғлиқ масалалар тўлиқ қамраб олинмаган.
Биз Вақф мулки ҳақидаги моддани фуқаролик кодексининг 511-моддасига прим модда қилиб киритиш тўғрисида Қонунчилик палатасига ҳамда Вақфлар фаолияти билан боғлиқ қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш таклифи билан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига таклиф билан чиқдик. ҚПдан «Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 16 апрелдаги ПФ–5416 – сонли «Диний-маърифий соҳа фаолиятини тубдан такомиллаштириш бўйича чора-тадбирлар дастури»га мувофиқ қонун ҳужжатларига ушбу Фармондан келиб чиқадиган ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш бўйича таклифлар Ўзбекистон Адлия вазирлигига юклатилгани» ҳамда «ҳозирги вақтда Қонунчилик палатасига мазкур ҳужжатдан келиб чиқадиган қонун ҳужжатлари киритилмагани» маълум қилинган. Шунингдек, «Истиқболда фуқаролик кодексининг 31-бобига шу таклифга ўхшаш нормалар киритилишини назарда тутувчи қонун лойиҳалари Қонунчилик палатасига киритилиб муҳокамалардан ўтган тақдирда бизнинг таклифимиз ҳам муҳокама этилиши мумкинлиги» билдирилган. Вазирлар Маҳкамасига юборилган таклифларимиз эса, телефонда берилган изоҳга кўра, кўриб чиқиш учун Ўзбекистон Республикаси Дин ишлари бўйича қўмита ҳамда Ўзбекистон мусулмонлари идорасига юборилган.
Юқорида келтириб ўтганимиз Ўзбекистон Олий Мажлиси Қонунчилик палатасидан келган жавоб асосли бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 16 апрелдаги «Диний-маърифий соҳа фаолиятиини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони 1-иловасида «Диний-маърифий соҳага оид норматив-ҳуқуқий базани такомиллаштириш» номли I бандида белгиланган тадбирлардан бири «Диний-маърифий соҳага оид қонун ҳужжатларини хатловдан ўтказиш, таҳлил қилиш, уларни такомиллаштириш бўйича таклифлар тайёрлаш»дан иборатдир. Иловада мазкур тадбирнинг амалга ошириш механизмларидан бири сифатида «хатлов ва таҳлил ўтказиш, унинг натижалари асосида қонунчиликни такомиллаштириш юзасидан таклифларни тайёрлаш бўйича идоралараро ишчи гуруҳ тузиш», деб қайд этилган. Ҳозирда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигига тақдим этиш юқоридаги мазмунни ифода этган таклиф хатини тайёрламоқдамиз.
Вақфларни қўллаб қувватлаш ва муҳофаза қилишни назарда тутувчи қонунлар ишлаб чиқиш ва унда халқ томонидан нақд ва натурал кўринишда қилинадиган вақфларни бошқариш ва муҳофаза қилиш, вақфлар давомийлигини кафолатлаш, солиқлардан озод қилиш, мусодара қилинмаслигини қонунан кафолатлаш, вақф ҳужжатлари (вақфия) атамасини киритиш ва халқ қилган вақфлар уларнинг истагига мос хизмат кўрсатишини ушбу ҳужжатда қайд этиш, бевосита (масжид, шифохона) ва билвосита (иқтисодий ишлаб чиқариш даромадини доимий равишда муайян ижтимоий соҳага ажратиб бориш) вақфларнинг ишлаш тартиби, вақфларнинг жаҳондаги бошқа вақф ташкилотлари билан ҳамкорлиги, халқаро инсоний ёрдамлар кўрсатишда иштирок этиш каби масалаларни қамраб олиш мақсадга мувофиқ бўлар эди.
Изоҳ (0)