O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi tayanch doktoranti Raxshona Kenjayeva “Daryo”ga jahon mamlakatlarida vaqflar qanday qonunlar asosida tartibga solinishi haqidagi maqolasini taqdim etdi. Quyida maqola to‘liqligicha e‘tiboringizga havola etiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 16-apreldagi “Diniy-ma’rifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF 5416-son Farmoniga muvofiq O‘zbekiston musulmonlari idorasi huzurida “Vaqf” xayriya jamoat fondi tashkil etildi.
Mazkur farmonning 8-bandiga ko‘ra, “Vaqf” xayriya jamoat fondining asosiy vazifalari quyidagilardir: fuqarolarning diniy, ma’naviy va intellektual salohiyatini oshirishga qaratilgan tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash, milliy va diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash; masjidlar va diniy ta’lim muassasalarining binolarini qurish, ta’mirlash, rekonstruksiya qilish, obodonlashtirish, moddiy-texnik bazasini mustahkamlash; tarixiy-me’moriy ahamiyatga ega ziyoratgohlarni saqlash, ta’mirlash, obodonlashtirish, ularning infratuzilmasini yanada rivojlantirish; diniy ta’lim muassasalari, ilmiy-tadqiqot markazlari faoliyatini moliyalashtirish, ularning professor-o‘qituvchilari, tadqiqotchilari, mutaxassislari va o‘quvchi-talabalarini moddiy va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash; masjidlar va ziyoratgohlar xodimlarini, xususan imom-xatiblar, imom noiblari, mutavallilar, muazzinlarni moddiy va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash; islom ilm-fani va madaniyati rivojiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz, zamonamizning yetuk olim va ulamolari qalamiga mansub diniy-ma’rifiy asarlarni chop etish va aholiga yetkazishga ko‘maklashish; yurtimizdagi muqaddas ziyoratgoh va qadamjolarning musulmon dunyosidagi nufuzini yanada oshirish, bu maskanlarga mahalliy va xorijiy fuqarolarning ziyoratlarini uyushtirish, ziyoratchilar uchun zarur sharoitlar yaratish; aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari, shu jumladan imkoniyati cheklangan shaxslarni moddiy va ma’naviy qo‘llab-quvvatlash.
Vaqf muassasalarining fondlar va boshqa turdagi nodavlat-notijorat tashkilotlardan farqi nimada?
Fondlar, ko‘ngillilar takshilotlari va boshqa turdagi nodavlat-notijorat tashkilotlar ham vaqflarga juda yaqindir. Zero ular ham moddiy manfaat ko‘zlamagan holda biror bir sohani rivojlantirishga yoki moddiy ko‘mak ko‘rsatishga qaratiladi. Ular ham vaqflar kabi turli maqsadlarda va turli yo‘nalishlarda bo‘ladi. Ammo vaqflarning barchasiga xos diniy mohiyatga kelsak – ular faqat Alloh rizosi uchun qilinadi, qiyomatgacha davom etishi niyat qilinadi, berilgach qaytarib olinmaydi, hadya qilinmaydi, meros bo‘lib vaqf qiluvchining farzandlariga o‘tmaydi, Alloh yo‘lida qilingani uchun davlat tomonidan ham musodara qilinmaydi, soliqqa tortilmaydi, aksincha zarur bo‘lganda davlat vaqflarni qo‘llab-quvvatlash uchun ularga mablag‘ ajratadi. Vaqflar dunyoviy davlatlarda mas’ul tashkilot tomonidan (masalan, bizda “Vaqf” fondi), diniy davlatlarda esa bevosita davlat tomonidan muhofaza qilinadi va asrlar davomida keyingi avlodlarga ham xizmat ko‘rsatishda davom etishi ta’minlanadi.
Fondlar va boshqa turdagi nodavlat notijorat tashkilotlarni tashkil etishda g‘arb davlatlarida minimum aktivlar miqdori belgilab qo‘yilgan. Vaqflarda esa bunday majburiyat yo‘q. Istagan inson istagan miqdorida ko‘char yoki ko‘chmas mulkni vaqf qilishi mumkin. Ular vaqf qiluvchi belgilagan yo‘nalishda sarflanaveradi. Aytaylik, bolalar uchun kitoblar vaqf qilindi. Ular bolalar tomonidan foydalanib borilaveradi.
Fondlarni ochishda har bir fond alohida tashkil topadi. Vaqflar esa umaviy va abbosiylar davrida juda ko‘payib ketgani sababli ularni muhofaza qilish va tartibga solish maqsadida markaz idora ostida birlashtirish amaliyoti boshlangan. Shunday ekan, yuqorida aytib o‘tganimizdek, minimum aktivlar bu o‘rinda shart emas. Vaqf idoralari istalgan maqsadda qilingan vaqfni istalgan maqsadda xizmat qilishini ta’minlashga mas’uldir. Ba’zi o‘lkalarda, jumladan Turkiyada vaqflar uchun ham shunday miqdor belgilanganini ko‘rishimiz mumkin. Ularda biror kichik qiymatdagi mulk vaqf qilinsa, bu mulk Turkiya “Vaqflar Qonuni”ga ko‘ra vaqflarga qilingan xayr ehson hisoblanadi va Vaqflar idorasi tomonidan vaqf qiluvchi istagan yo‘nalishga sarflanadi.
Vaqflarning o‘z duo va badduolari bor. Bu ularning ma’naviy jihatidir. Vaqf muassasasi ochganda vaqf hujjatida Allohdan vaqfning davomiyligini so‘rab qilingan iltijo duolar va Alloh roziligi uchun qilingan bunday vaqflarni yo‘q qilib yuborgan kishi haqda badduo mavjud bo‘lgan. Fondlarda esa bunday jihat mavjud emas.
Vaqflar faoliyati jahon mamlakatlarida qay tartibda qonuniylashtirilgan?
Vaqflar faoliyati ko‘plab o‘lkalarda qonunlar asosida tartibga solinadi. Turkiya, Malayziya, Indoneziya, Misr, Liviya kabi mamlakatlarda qabul qilingan Vaqflar Qonuni ushbu mamlakatlardagi tarixda va hozirgi zamonda tashkil etilgan vaqflarni muhofaza qilishga, ular faoliyatini kafolatlashga qaratilgan. Qolaversa, ushbu qonunlar vaqf qilishni istovchilarda ishonch tuyg‘usini shakllantirishda muhimdir. O‘zlari qilgan kattayu kichik vaqflarining davomiyligi qonun asosida mustahkamlab qo‘yilgan insonlar vaqf ishlarida yanada samaraliroq ishtirok etadilar.
Shu o‘rinda Turkiyaning “Vaqflar Qonuni”dan olingan ayrim moddalardan parchalarni e’tiboringizga havola etsak.
15-modda. Vaqflarning xayr ehson qilingan ko‘chmas mulklari musodara qilinmaydi, garovga olinmaydi.
40-modda. ...Vaqflar bosh idorasiga qilingan shartli hadyalar hadya qiluvchining shartlari asosida sarflanadi.
77-modda. Bosh idoraga va mazbut vaqflarga tegishli bo‘lgan ko‘chmas mulklar Davlat moliyaviy imtiyozidan foydalanadi, ular musodara qilinmaydi va garovga olinmaydi.
“Vaqf” xayriya jamoat fondining samarali faoliyati
O‘zbekistonda o‘tgan yil aprelida tashkil etilgan va faoliyatiga hali bir yil ham to‘lmagan “Vaqf” xayriya jamoat fondi juda qisqa vaqt mobaynida samarali natijalarni qayd etdi. Buni fond rasmiy sayti orqali ham ko‘rishimiz mumkin.
“Vaqf” xayriya jamoat fondining maqsadi ko‘p asrlik milliy va diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, dunyo ilm-fani va madaniyati rivojiga ulkan hissa qo‘shgan ajdodlarimizning bebaho merosini o‘rganish, xalqimizga azal-azaldan xos bo‘lgan ma’rifatparvarlik, bag‘rikenglik, mehr-muruvvat, bunyodkorlik kabi ezgu fazilat va qadriyatlarni davom ettirishga ko‘maklashishdir. Fond vaqf ishlaridan tashqari zakot (fitr, ushr) va xayriya mulklariga ega bo‘lish va ularni belgilangan tartibda diniy – ma’rifiy va ijtimoiy maqsadlarga muvofiq tasarruf etish bilan ham shug‘ullanadi. “Vaqf” fondining “Diniy ta’lim muassasalariga yordam”, “Masjidlar va ziyoratgohlarga yordam”, “Ijtimoiy himoya va yordamga muhtoj aholi va tashkilotlarga yordam” loyihalari fondning ta’lim, tibbiyot va madaniyat sohalarini rivojlantirishga qaratilganidan
dalolatdir. “Ilmga ko‘mak”, “Masjid”, “Kitob”, “Ro‘zg‘or”, “Malham”, “To‘ylar”, “Ehtiyojmandlarga ko‘mak”, “Haj va umra ziyoratiga ko‘mak”, “Obod xonadon”, “Vaqf mulklari va Obi hayot” aksiyalari doirasida aholining muhtoj qatlamiga yordam berishi, bemorlar uchun mablag‘ to‘plashi, chekka chekka qishloqlarda aholiga suv chiqarib berishi, yoshlarning ilm olishiga hissa qo‘shishi fondning o‘z oldiga katta savobli maqsadlar qo‘yganidan dalolatdir. Qolaversa, to‘plangan mablag‘lar va ularning sarflanishiga doir ma’lumotlarni onlayn kuzatib borish imkoniyatining yaratilganligi uning shaffofligini ta’minlaydi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi tomonidan “Vaqf” fondiga dastlabki katta yer maydonining taqdim etilishi fond faoliyatini rivojlantirishda yana bir ulkan qadamdir. Kelgusida fond yanada boyib, uning faoliyat ko‘lami yanada kengayib borishini umid qilamiz.
O‘zbekistonda “Vaqflar Qonuni”ni ishlab chiqish bo‘yicha mulohazalar
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksida vaqfga bag‘ishlangan alohida norma mavjud emas, lekin O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 511-moddasida umumfoydali maqsadlarda qilingan hadya xayr-ehson hisoblanishi hamda xayr-ehson fuqarolarga, davolash, tarbiya, ijtimoiy himoya muassasalariga va shunga o‘xshash boshqa muassasalarga, xayriya, ilmiy va o‘quv muassasalariga, fondlarga, muzeylar va boshqa madaniyat muassasalariga, jamoat birlashmalari va diniy tashkilotlarga, shuningdek davlatga va boshqa fuqarolik huquqi sub’ektlariga qilinishi mumkinligi ta’kidlangan. Shuni e’tiborga olgan holda bizda ham Vaqflar to‘g‘risida qonun qabul qilish ehtimoli mavjud, deyishimiz mumkin.
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonunning 15 moddasida: “Diniy tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan sotib olingan yoki yaratilgan, fuqarolar, jamoat birlashmalari ehson qilgan (vasiyat qilib qoldirgan) yoxud davlat tomonidan berilgan shuningdek chet elda joylashgan va qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa asoslarda olingan, o‘z faoliyatlarini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan binolar, imoratlar, ibodat qilish anjomlari, ishlab chiqarish, ijtimoiy va xayriya inshootlari, pul mablag‘lari va boshqa mol-mulklar ularning mulki bo‘lishi mumkin. Diniy tashkilotlarning mulkiy huquqlari qonun bilan muhofaza qilinadi”, deb qayd etilgan. Ushbu Qonunning 17 moddasida esa “Diniy tashkilotlarning markaziy boshqaruv organlari ustavdagi maqsadlaridan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq, noshirlik, ishlab chiqarish, ta’mirlash-qurilish, qishloq xo‘jalik korxonalari va boshqa korxonalarni, shuningdek xayriya muassasalarini (yetimxonalar, kasalxonalar) ta’sis etishga haqlidir”, deb belgilab qo‘yilgan. Mazkur Qonunning 20 moddasida: “Diniy tashkilotlar xayriya va mehr-muruvvat faoliyatini amalga oshirishga haqlidir”, deb qayd etilgan. Bu moddalar vaqf muassasasi hamda vaqf mulki uchun muvofiq keladi. Ammo mazkur qonunda vaqf bilan bog‘liq masalalar to‘liq qamrab olinmagan.
Biz Vaqf mulki haqidagi moddani fuqarolik kodeksining 511-moddasiga prim modda qilib kiritish to‘g‘risida Qonunchilik palatasiga hamda Vaqflar faoliyati bilan bog‘liq qonun loyihasini ishlab chiqish taklifi bilan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taklif bilan chiqdik. QPdan “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 16-apreldagi PF–5416 – sonli “Diniy-ma’rifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi”ga muvofiq qonun hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish bo‘yicha takliflar O‘zbekiston Adliya vazirligiga yuklatilgani” hamda “hozirgi vaqtda Qonunchilik palatasiga mazkur hujjatdan kelib chiqadigan qonun hujjatlari kiritilmagani” ma’lum qilingan. Shuningdek, “Istiqbolda fuqarolik kodeksining 31-bobiga shu taklifga o‘xshash normalar kiritilishini nazarda tutuvchi qonun loyihalari Qonunchilik palatasiga kiritilib muhokamalardan o‘tgan taqdirda bizning taklifimiz ham muhokama etilishi mumkinligi” bildirilgan. Vazirlar Mahkamasiga yuborilgan takliflarimiz esa, telefonda berilgan izohga ko‘ra, ko‘rib chiqish uchun O‘zbekiston Respublikasi Din ishlari bo‘yicha qo‘mita hamda O‘zbekiston musulmonlari idorasiga yuborilgan.
Yuqorida keltirib o‘tganimiz O‘zbekiston Oliy Majlisi Qonunchilik palatasidan kelgan javob asosli bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 16-apreldagi “Diniy-ma’rifiy soha faoliyatiini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni 1-ilovasida “Diniy-ma’rifiy sohaga oid normativ-huquqiy bazani takomillashtirish” nomli I bandida belgilangan tadbirlardan biri “Diniy-ma’rifiy sohaga oid qonun hujjatlarini xatlovdan o‘tkazish, tahlil qilish, ularni takomillashtirish bo‘yicha takliflar tayyorlash”dan iboratdir. Ilovada mazkur tadbirning amalga oshirish mexanizmlaridan biri sifatida “xatlov va tahlil o‘tkazish, uning natijalari asosida qonunchilikni takomillashtirish yuzasidan takliflarni tayyorlash bo‘yicha idoralararo ishchi guruh tuzish”, deb qayd etilgan. Hozirda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga taqdim etish yuqoridagi mazmunni ifoda etgan taklif xatini tayyorlamoqdamiz.
Vaqflarni qo‘llab quvvatlash va muhofaza qilishni nazarda tutuvchi qonunlar ishlab chiqish va unda xalq tomonidan naqd va natural ko‘rinishda qilinadigan vaqflarni boshqarish va muhofaza qilish, vaqflar davomiyligini kafolatlash, soliqlardan ozod qilish, musodara qilinmasligini qonunan kafolatlash, vaqf hujjatlari (vaqfiya) atamasini kiritish va xalq qilgan vaqflar ularning istagiga mos xizmat ko‘rsatishini ushbu hujjatda qayd etish, bevosita (masjid, shifoxona) va bilvosita (iqtisodiy ishlab chiqarish daromadini doimiy ravishda muayyan ijtimoiy sohaga ajratib borish) vaqflarning ishlash tartibi, vaqflarning jahondagi boshqa vaqf tashkilotlari bilan hamkorligi, xalqaro insoniy yordamlar ko‘rsatishda ishtirok etish kabi masalalarni qamrab olish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Izoh (0)