Муҳаммадали Абдуқундузов: Халқ артисти унвонига лойиқ кўрилганим Бобур образини яратганим билан боғлиқ

Журналист Шаҳноза Тожиддинова 14 февраль — Заҳириддин Муҳаммад Бобур таваллуд топган кун муносабати билан буюк шоир ва давлат арбоби сиймосини гавдалантирган актёр, Ўзбекистон халқ артисти Муҳаммадали Абдуқундузов билан интервью уюштирди.

—Муҳаммадали Абдуқундузов Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг қайси фазилатларини ҳаётий шиорига айлантира олди деб ҳисоблайсиз?

—1990 йил 20 декабрдан 30 декабргача «Бобур» видеофильми биринчи марта эфирга узатилди ва шундан сўнг телевидениега томошабинлардан минглаб хатлар кела бошлади. Бу жараён халқимизнинг Бобур ҳазратлари тарихий алломалар орасида энг севимли қаҳрамони эканлигини ҳамда одамлар қай даражада Бобур сиймосига ташналигини, юксак эҳтиром ва эътиборда бўлганининг яққол исботидир. Бевосита Заҳириддин Бобурнинг феъл-атворига тўхталадиган бўлсак, у 12 ёш бўлишига қарамасдан ўткир зеҳни, келажакни олдиндан кўриб чуқур мулоҳаза ила иш кўриши, кучли, матонатли жангчи бўлиш билан бир қаторда юмшоқ кўнгилли, дилбар инсон бўлгани, отасидан мерос бўлиб қолган ҳудудларни қўлига қилич олиб ҳимоя қилишни ўз олдига мақсад қилгани барчамизга маълум. Энг муҳими 48 ёшида Ҳиндистондек улкан мамлакатни бошқариб, ҳаёти жанг-у жадалларда ўтса-да, биз авдодларга асқотадиган маънавий мерос сифатида такрорланмас кўплаб асарлар ёзиб қолдиргани таҳсинга сазовордир. Мен инсон сифатида умр бўйи ҳар бир ишимда, хатти-ҳаракатимда Бобурдан ўрнак олиб яшашга, унга муносиб бўлишга интилдим ва бундан кейин ҳам интиламан. Баъзида тақдир тақозоси билан турли қийинчиликларга дуч келган вақтларимда Бобур ҳазратлари бундан-да оғир вазиятларда ҳам турли зиддият ва тўсқинликларга қарамасдан бардошли бўлгани, ҳаттоки Иброҳим Лўдини онаси малика Байда унинг жонига қасд қилганидан хабардор бўлса ҳам сарой а’ёнлари кечирмасликни тавсия қилишса-да, аммо Бобур ҳазратлари эътироз сифатида «Малика Байдани кечираман, боиси кун келиб бизнинг ислоҳотларимизни, ютуқларимизни, халқ ҳаёти фаровон бўлиши учун амалга оширган ишларимизни кўриб виждони қийналишининг ўзи унга берилган энг олий жазодир», дея масалага якун ясаганини ўйлаб, у киши кўрган заҳматлари олдида меники ҳеч нарса эмас-ку, дея чуқур мулоҳаза билан иш кўраман. Ўзимга ўзим таскин бериб, иродали, сабрли бўлишга, ўз устимда изланишга одамларга яхшилик қилишга ва кечиримли бўлишга ҳаракат қиламан. Исм билан жисмнинг бир-бирига монанд келиши ҳаётда кам учрайдиган ноёб ҳодисадир. Аммо, Бобур тимсолида бу танлов жуда тўғридир. Заҳириддиннинг исми ва жисми бир-бирига мос келиши, Бобур исмига арзирли бир умр шер юрак инсон бўлиб ўтди.

—Мухлисларингизга «Бобур» видеофильмида тасвирга тушиш жараёнингиз хусусда сўзлаб берсангиз?

—Мен санъат олийгоҳини тамомлаганимдан сўнг, Сурхондарё вилоятининг Термиз шаҳрида жойлашган мусиқали драма театри жамоасида ижодимнинг илк йилларини бошладим. 1985 йили ёз ойлари эди. Ҳамкасбим билан Ҳаким ат-Теримизий зиёратгоҳи ёнидан оқиб ўтувчи Амударё бўйида Тошкент шаҳрида ёзувчи Пиримқулов Қодировнинг «Юлдузли тунлар» асарига видеофильм тайёрланиши ва ушбу видеофильм учун кўплаб актёрлар синовдан ўтаётгани ҳақида суҳбатлашиб қолдик. Ҳамкасбим «Муҳаммадали, балки, сиз ҳам Бобур роли учун синов топшириб кўрарсиз», деган фикрни билдирди. Мен эса у кишига Тошкентда истеъдодли актёрлар кўп, мени олишармикан деган сўзни айтдим. У киши «Мана кун ботиб келяпти, шу билан бир қаторда Ҳаким ат-Термизийдек авлиё инсон зиёратгоҳи олдида турибмиз илоҳим Оллоҳ барча орзуларингизни амалга оширсин», дея қўлларини дуога очиб омин қилдилар. Афсуски ўша кунларда Бобур роли учун бошқа актёр тасдиқланиб бўлинган, лекин техник сабабларга кўра видеофильмнинг тасвирга олиш тўхталиб қўйилган экан. Орадан вақт ўтиб 1987 йили Ўзбек миллий академик драма театрида фаолиятимни бошладим. Ниятимиз чин юракдан холис экан, бир муддатдан сўнг «Бобур» видеофильми учун қайтадан синовлар бошланди ва ўшанда Иззат Султоннинг «Кундузсиз кечалар» спектаклида икки шахс Абдулла Қодирий ҳамда Отабек образини талқин қилган вақтларим эди. Режиссёрнинг тавсияси билан Бобур ролига синов топширдим, тасвирга олиш ишлари яхши якунланди ва менга натижани кутишимни айтишди. Буни қарангки омад кулиб боқиб, бадиий кенгаш тасдиғидан ўтдим. Ҳаётим давомидаги деярли амалга ошган энг эзгу ишларим, давлатимиз, халқимиз томонидан ардоқланганим, халқ артисти унвонига лойиқ кўрилганим барчасида Бобурдек илоҳий бир зотнинг образини яратганим билан боғлиқ деб баҳолайман. Мана йигирма саккиз йилдан бери Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг энг яхши фазилат ва ҳаёт йўлидаги тўғри деб ҳисоблаган қоидаларини ўзим учун дастури амал қилиб олганман. Ҳаттоки, фарзандларимнинг комил инсон бўлиб шаклланишида берган оталик тарбиямда ҳам Бобур сиймосидаги мардлик, бир сўзлик, атрофидаги инсонлар фикрини ҳурмат қилиш, сабрли ва кечиримли, эл-юртига содиқ ва меҳрибон инсон бўлиш каби энг яхши жиҳатларни болаларимга ўрнак қилиб кўрсатиб бордим. Нафақат ҳар бир актёр, балки ҳар бир инсон ҳам буюк аждодларимиз маънавий меросини чуқур ўрганиб, уларга муносиб ворис бўлмоғи лозим деб ўйлайман. «Бобур» видеофильми тасвирга олингандан сўнг андижонлик бир бобуршунос акамиз «Бобур ҳазратлари Афғонга йўл олиб кетаётганларида олтин бешикларини мана шу Фарғона музофотларида қолдириб кетган эканлар, деган ривоят бор. Эҳтимол водийнинг буюк сиймолари қатори сизни ҳам ана шу бешик тарбия қилгандир. Қиёфангизда қадим миниатюраларда чизилган Бобур тимсолини аниқ-равшан кўрдим. Бундай ўхшашлик тасодифий бўлиши мумкин эмас», — деган эди.

—Ҳар янги авлод дунёга келишида Заҳириддин Муҳаммад Бобур тарихи ва мероси қайтадан жонланяпти ва унинг асарлари ёшлар ҳаёти учун асқотяпти. Бу борадаги сизни мулоҳазаларингиз?

—Заҳириддин Муҳаммад Бобур Ўрта аср Шарқ маданияти, адабиёти ва шеъриятида ўзига хос ўрин эгаллаган адиб, шоир, олим бўлиш билан бирга йирик давлат арбоби ва саркарда ҳамдир. Бобур кенг дунёқараши ва мукаммал ақл-заковати билан Ҳиндистонда Бобурийлар сулоласига асос солиб, бу мамлакат тарихида давлат арбоби сифатида номи қолган бўлса, сержило ўзбек тилида ёзилган «Бобурнома» асари билан жаҳоннинг машҳур тарихнавис олимлари қаторидан ҳам жой олди. Адабиёт, нафис санъат, табиат гўзаллигига ёшлигидан меҳр қўйган Заҳириддин Ҳиндистон ерларини бирлаштириш, шаҳарларни ободонлаштириш, савдо-сотиқ масалаларини тўғри йўлга қўйиш боғ-у роғлар яратиш ишларига ҳомийлик қилиши, Ҳиндистонни ободонлаштириш, унда ҳозиргача машҳур бўлган меъморий ёдгорликлар, боғлар, кутубхоналар қурдиргани учун ҳали ҳамон ҳинд халқи Бобурдан миннатдордир. Тарихга назар ташласак деярли ҳеч қайси шоҳ ўзи ҳақида ёзиб қолдирилган китобларда феъл-атворининг барча камчиликлари ва ютуқлари хусусида чуқур мулоҳаза билан баён қилишмаган. «Бобурнома» асарида эса у киши ҳаёти давомида йўл қўйган камчиликлари борасида анчайин арзирли фикрлар билдиради ва фарзандларига ҳам кўп панд-насиҳатлар ёзиб қолдиради. Шунингдек, Бобур рубоийлари маъно жиҳатдан ҳар замонга ва маконга тўғри келиши бугунги кунда ўз исботини топган. Бобурдан сўнг 535 йил ўтган бўлишига қарамасдан ҳали ҳеч бир ёзувчи у кисhideк маҳорат билан сўз ўйини ила тўртлик ёза олмагинини гувоҳи бўлиб турибмиз.

Ҳар кимки вафо қилса вафо топғусидир,

Ҳар кимки жафо қилса жафо топғусидир.

Яхши киши кўрмагай ёмонлик ҳаргиз,

Ҳар кимки ёмон бўлса жазо топғусидир.

—Сиз «Бобур» видеофильмида бундан 28 йил олдин Заҳириддин Муҳаммад Бобур ролини талқин қилдингиз. Орадан шунча вақт ўтди. Ролингиз борасидаги хато ва камчиликлар хусусида ўйлаб кўрганмисиз?

—Биласизми инсон умрининг энг гўзал ва серқирра имкониятлар берилган даври бу ёшликдир. Бобур ижодига ва шахсига бўлган қизиқиш болалик даврларимдан бошланган десам муболаға бўлмайди. Қалбимдаги унинг шахсига бўлган интилиш жуда кучли бўлган, ҳозир ҳам шундай десам тўғридир. Ижодимни шижоат билан бошлаган даврларимда актёр сифатида ўзимни намоён этишим учун Бобур ролини яратиш менга топширилди ва бор кучимни бир жойда жамлаб катта қадамлар билан ўз олдимга қўйган мақсадим сари интилиб, қўлимдан келганча Бобурни талқин этишга ҳаракат қилдим. Аминманки, тўғри ўйнадим деб ҳисоблайман ва бу борадаги юксак ва холис баҳони халқимиз берди. Тўғри, хато ва камчиликларсиз ҳеч бир иш амалга ошмайди. Аммо ушбу инсон қиёфасини ёшлик йилларимда гавдалантирганим энг катта ютуғим ва имкониятимдир. Айнан ёшлик шижоати, ғайрати билан Бобур ролини ўйнаганим одамларга маъқул келди, балки ҳозир бу ролни ижро этсам-да, аввалгидек инсонлар қалбига Бобур шахсини жонлантириб олиб киролмасмидим, деб ўйлаб қоламан. «Бобур» видеофильмини уйда ўтириб кўп маротаба томоша қиламан ва яхшиямки Бобур талқинини ёшлик даврларимда ижро этиш насиб этганига минг бора шукр айтаман.

—«Бобур» видеофильмини суратга олиш жараёнида сиз учун муҳим бўлган эсда қоларли воқеа борми?

—Самарқандга келиб, суратга олинадиган биринчи кун ҳаммамиз Гўри Амирга кириб фотиҳа ўқидик. Кейин мен ўзим ёлғиз қолиб, алоҳида Қуръон тиловат қилдим. Соҳибқирон ҳоки пойи олдида Худога илтижо қилдим.«Мана бу ерда абадий қарор топган улуғ бир бир банданг – Амир Темурнинг невараларидан бирининг ҳаётини элга кўрсатиб беришга киришганман. Ўзинг қўлла ва мендан марҳаматингни аяма!», дея ўзидан сўрадим. Иш бошланиб кетди. Кўпинча фильмга олиш ишларида албатта нимадир баҳона билан суратга олиш жараёнлари тўхтаб қолиши мумкин. Лекин ишонсангиз, Самарқандда юздан ортиқ эпизодлар, шунингдек, бир йил-у уч ой давомида суратга олиш ишлари давом этган бўлса-да, бирон марта тасвирга олиш тўхтаб қолмади, аксинча, иш жараёнларимиз ўз-ўзидан юришиб кетарди. Ҳаттоки, Бухоро шаҳрида отлар билан боғлиқ жанг саҳнасини тасвирга олиш ишларида мени ва Маҳмуд Исмоиловнинг отлари тўқнашиб кетишди ва бизни Оллоҳ ўз паноҳида асради. Барча суратга олиш жараёнлари омадли кечди. Кўплаб видеофильмларда рол ижро этдим-у, лекин бунақаси бўлган эмас.