Jurnalist Shahnoza Tojiddinova 14-fevral — Zahiriddin Muhammad Bobur tavallud topgan kun munosabati bilan buyuk shoir va davlat arbobi siymosini gavdalantirgan aktyor, O‘zbekiston xalq artisti Muhammadali Abduqunduzov bilan intervyu uyushtirdi.
—Muhammadali Abduqunduzov Zahiriddin Muhammad Boburning qaysi fazilatlarini hayotiy shioriga aylantira oldi deb hisoblaysiz?
—1990-yil 20-dekabrdan 30-dekabrgacha “Bobur” videofilmi birinchi marta efirga uzatildi va shundan so‘ng televideniyega tomoshabinlardan minglab xatlar kela boshladi. Bu jarayon xalqimizning Bobur hazratlari tarixiy allomalar orasida eng sevimli qahramoni ekanligini hamda odamlar qay darajada Bobur siymosiga tashnaligini, yuksak ehtirom va e’tiborda bo‘lganining yaqqol isbotidir. Bevosita Zahiriddin Boburning fe’l-atvoriga to‘xtaladigan bo‘lsak, u 12 yosh bo‘lishiga qaramasdan o‘tkir zehni, kelajakni oldindan ko‘rib chuqur mulohaza ila ish ko‘rishi, kuchli, matonatli jangchi bo‘lish bilan bir qatorda yumshoq ko‘ngilli, dilbar inson bo‘lgani, otasidan meros bo‘lib qolgan hududlarni qo‘liga qilich olib himoya qilishni o‘z oldiga maqsad qilgani barchamizga ma’lum. Eng muhimi 48 yoshida Hindistondek ulkan mamlakatni boshqarib, hayoti jang-u jadallarda o‘tsa-da, biz avdodlarga asqotadigan ma’naviy meros sifatida takrorlanmas ko‘plab asarlar yozib qoldirgani tahsinga sazovordir. Men inson sifatida umr bo‘yi har bir ishimda, xatti-harakatimda Boburdan o‘rnak olib yashashga, unga munosib bo‘lishga intildim va bundan keyin ham intilaman. Ba’zida taqdir taqozosi bilan turli qiyinchiliklarga duch kelgan vaqtlarimda Bobur hazratlari bundan-da og‘ir vaziyatlarda ham turli ziddiyat va to‘sqinliklarga qaramasdan bardoshli bo‘lgani, hattoki Ibrohim Lo‘dini onasi malika Bayda uning joniga qasd qilganidan xabardor bo‘lsa ham saroy a’yonlari kechirmaslikni tavsiya qilishsa-da, ammo Bobur hazratlari e’tiroz sifatida “Malika Baydani kechiraman, boisi kun kelib bizning islohotlarimizni, yutuqlarimizni, xalq hayoti farovon bo‘lishi uchun amalga oshirgan ishlarimizni ko‘rib vijdoni qiynalishining o‘zi unga berilgan eng oliy jazodir”, deya masalaga yakun yasaganini o‘ylab, u kishi ko‘rgan zahmatlari oldida meniki hech narsa emas-ku, deya chuqur mulohaza bilan ish ko‘raman. O‘zimga o‘zim taskin berib, irodali, sabrli bo‘lishga, o‘z ustimda izlanishga odamlarga yaxshilik qilishga va kechirimli bo‘lishga harakat qilaman. Ism bilan jismning bir-biriga monand kelishi hayotda kam uchraydigan noyob hodisadir. Ammo, Bobur timsolida bu tanlov juda to‘g‘ridir. Zahiriddinning ismi va jismi bir-biriga mos kelishi, Bobur ismiga arzirli bir umr sher yurak inson bo‘lib o‘tdi.
—Muxlislaringizga “Bobur” videofilmida tasvirga tushish jarayoningiz xususda so‘zlab bersangiz?
—Men san’at oliygohini tamomlaganimdan so‘ng, Surxondaryo viloyatining Termiz shahrida joylashgan musiqali drama teatri jamoasida ijodimning ilk yillarini boshladim. 1985-yili yoz oylari edi. Hamkasbim bilan Hakim at-Terimiziy ziyoratgohi yonidan oqib o‘tuvchi Amudaryo bo‘yida Toshkent shahrida yozuvchi Pirimqulov Qodirovning “Yulduzli tunlar” asariga videofilm tayyorlanishi va ushbu videofilm uchun ko‘plab aktyorlar sinovdan o‘tayotgani haqida suhbatlashib qoldik. Hamkasbim “Muhammadali, balki, siz ham Bobur roli uchun sinov topshirib ko‘rarsiz”, degan fikrni bildirdi. Men esa u kishiga Toshkentda iste’dodli aktyorlar ko‘p, meni olisharmikan degan so‘zni aytdim. U kishi “Mana kun botib kelyapti, shu bilan bir qatorda Hakim at-Termiziydek avliyo inson ziyoratgohi oldida turibmiz ilohim Olloh barcha orzularingizni amalga oshirsin”, deya qo‘llarini duoga ochib omin qildilar. Afsuski o‘sha kunlarda Bobur roli uchun boshqa aktyor tasdiqlanib bo‘lingan, lekin texnik sabablarga ko‘ra videofilmning tasvirga olish to‘xtalib qo‘yilgan ekan. Oradan vaqt o‘tib 1987-yili O‘zbek milliy akademik drama teatrida faoliyatimni boshladim. Niyatimiz chin yurakdan xolis ekan, bir muddatdan so‘ng “Bobur” videofilmi uchun qaytadan sinovlar boshlandi va o‘shanda Izzat Sultonning “Kunduzsiz kechalar” spektaklida ikki shaxs Abdulla Qodiriy hamda Otabek obrazini talqin qilgan vaqtlarim edi. Rejissorning tavsiyasi bilan Bobur roliga sinov topshirdim, tasvirga olish ishlari yaxshi yakunlandi va menga natijani kutishimni aytishdi. Buni qarangki omad kulib boqib, badiiy kengash tasdig‘idan o‘tdim. Hayotim davomidagi deyarli amalga oshgan eng ezgu ishlarim, davlatimiz, xalqimiz tomonidan ardoqlanganim, xalq artisti unvoniga loyiq ko‘rilganim barchasida Boburdek ilohiy bir zotning obrazini yaratganim bilan bog‘liq deb baholayman. Mana yigirma sakkiz yildan beri Zahiriddin Muhammad Boburning eng yaxshi fazilat va hayot yo‘lidagi to‘g‘ri deb hisoblagan qoidalarini o‘zim uchun dasturi amal qilib olganman. Hattoki, farzandlarimning komil inson bo‘lib shakllanishida bergan otalik tarbiyamda ham Bobur siymosidagi mardlik, bir so‘zlik, atrofidagi insonlar fikrini hurmat qilish, sabrli va kechirimli, el-yurtiga sodiq va mehribon inson bo‘lish kabi eng yaxshi jihatlarni bolalarimga o‘rnak qilib ko‘rsatib bordim. Nafaqat har bir aktyor, balki har bir inson ham buyuk ajdodlarimiz ma’naviy merosini chuqur o‘rganib, ularga munosib voris bo‘lmog‘i lozim deb o‘ylayman. “Bobur” videofilmi tasvirga olingandan so‘ng andijonlik bir boburshunos akamiz “Bobur hazratlari Afg‘onga yo‘l olib ketayotganlarida oltin beshiklarini mana shu Farg‘ona muzofotlarida qoldirib ketgan ekanlar, degan rivoyat bor. Ehtimol vodiyning buyuk siymolari qatori sizni ham ana shu beshik tarbiya qilgandir. Qiyofangizda qadim miniatyuralarda chizilgan Bobur timsolini aniq-ravshan ko‘rdim. Bunday o‘xshashlik tasodifiy bo‘lishi mumkin emas”, — degan edi.
—Har yangi avlod dunyoga kelishida Zahiriddin Muhammad Bobur tarixi va merosi qaytadan jonlanyapti va uning asarlari yoshlar hayoti uchun asqotyapti. Bu boradagi sizni mulohazalaringiz?
—Zahiriddin Muhammad Bobur O‘rta asr Sharq madaniyati, adabiyoti va she’riyatida o‘ziga xos o‘rin egallagan adib, shoir, olim bo‘lish bilan birga yirik davlat arbobi va sarkarda hamdir. Bobur keng dunyoqarashi va mukammal aql-zakovati bilan Hindistonda Boburiylar sulolasiga asos solib, bu mamlakat tarixida davlat arbobi sifatida nomi qolgan bo‘lsa, serjilo o‘zbek tilida yozilgan “Boburnoma” asari bilan jahonning mashhur tarixnavis olimlari qatoridan ham joy oldi. Adabiyot, nafis san’at, tabiat go‘zalligiga yoshligidan mehr qo‘ygan Zahiriddin Hindiston yerlarini birlashtirish, shaharlarni obodonlashtirish, savdo-sotiq masalalarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish bog‘-u rog‘lar yaratish ishlariga homiylik qilishi, Hindistonni obodonlashtirish, unda hozirgacha mashhur bo‘lgan me’moriy yodgorliklar, bog‘lar, kutubxonalar qurdirgani uchun hali hamon hind xalqi Boburdan minnatdordir. Tarixga nazar tashlasak deyarli hech qaysi shoh o‘zi haqida yozib qoldirilgan kitoblarda fe’l-atvorining barcha kamchiliklari va yutuqlari xususida chuqur mulohaza bilan bayon qilishmagan. “Boburnoma” asarida esa u kishi hayoti davomida yo‘l qo‘ygan kamchiliklari borasida anchayin arzirli fikrlar bildiradi va farzandlariga ham ko‘p pand-nasihatlar yozib qoldiradi. Shuningdek, Bobur ruboiylari ma’no jihatdan har zamonga va makonga to‘g‘ri kelishi bugungi kunda o‘z isbotini topgan. Boburdan so‘ng 535 yil o‘tgan bo‘lishiga qaramasdan hali hech bir yozuvchi u kishidek mahorat bilan so‘z o‘yini ila to‘rtlik yoza olmaginini guvohi bo‘lib turibmiz.
Har kimki vafo qilsa vafo topg‘usidir,
Har kimki jafo qilsa jafo topg‘usidir.
Yaxshi kishi ko‘rmagay yomonlik hargiz,
Har kimki yomon bo‘lsa jazo topg‘usidir.
—Siz “Bobur” videofilmida bundan 28 yil oldin Zahiriddin Muhammad Bobur rolini talqin qildingiz. Oradan shuncha vaqt o‘tdi. Rolingiz borasidagi xato va kamchiliklar xususida o‘ylab ko‘rganmisiz?
—Bilasizmi inson umrining eng go‘zal va serqirra imkoniyatlar berilgan davri bu yoshlikdir. Bobur ijodiga va shaxsiga bo‘lgan qiziqish bolalik davrlarimdan boshlangan desam mubolag‘a bo‘lmaydi. Qalbimdagi uning shaxsiga bo‘lgan intilish juda kuchli bo‘lgan, hozir ham shunday desam to‘g‘ridir. Ijodimni shijoat bilan boshlagan davrlarimda aktyor sifatida o‘zimni namoyon etishim uchun Bobur rolini yaratish menga topshirildi va bor kuchimni bir joyda jamlab katta qadamlar bilan o‘z oldimga qo‘ygan maqsadim sari intilib, qo‘limdan kelgancha Boburni talqin etishga harakat qildim. Aminmanki, to‘g‘ri o‘ynadim deb hisoblayman va bu boradagi yuksak va xolis bahoni xalqimiz berdi. To‘g‘ri, xato va kamchiliklarsiz hech bir ish amalga oshmaydi. Ammo ushbu inson qiyofasini yoshlik yillarimda gavdalantirganim eng katta yutug‘im va imkoniyatimdir. Aynan yoshlik shijoati, g‘ayrati bilan Bobur rolini o‘ynaganim odamlarga ma’qul keldi, balki hozir bu rolni ijro etsam-da, avvalgidek insonlar qalbiga Bobur shaxsini jonlantirib olib kirolmasmidim, deb o‘ylab qolaman. “Bobur” videofilmini uyda o‘tirib ko‘p marotaba tomosha qilaman va yaxshiyamki Bobur talqinini yoshlik davrlarimda ijro etish nasib etganiga ming bora shukr aytaman.
—“Bobur” videofilmini suratga olish jarayonida siz uchun muhim bo‘lgan esda qolarli voqea bormi?
—Samarqandga kelib, suratga olinadigan birinchi kun hammamiz Go‘ri Amirga kirib fotiha o‘qidik. Keyin men o‘zim yolg‘iz qolib, alohida Qur’on tilovat qildim. Sohibqiron hoki poyi oldida Xudoga iltijo qildim.“Mana bu yerda abadiy qaror topgan ulug‘ bir bir bandang – Amir Temurning nevaralaridan birining hayotini elga ko‘rsatib berishga kirishganman. O‘zing qo‘lla va mendan marhamatingni ayama!”, deya o‘zidan so‘radim. Ish boshlanib ketdi. Ko‘pincha filmga olish ishlarida albatta nimadir bahona bilan suratga olish jarayonlari to‘xtab qolishi mumkin. Lekin ishonsangiz, Samarqandda yuzdan ortiq epizodlar, shuningdek, bir yil-u uch oy davomida suratga olish ishlari davom etgan bo‘lsa-da, biron marta tasvirga olish to‘xtab qolmadi, aksincha, ish jarayonlarimiz o‘z-o‘zidan yurishib ketardi. Hattoki, Buxoro shahrida otlar bilan bog‘liq jang sahnasini tasvirga olish ishlarida meni va Mahmud Ismoilovning otlari to‘qnashib ketishdi va bizni Olloh o‘z panohida asradi. Barcha suratga olish jarayonlari omadli kechdi. Ko‘plab videofilmlarda rol ijro etdim-u, lekin bunaqasi bo‘lgan emas.
Izoh (0)