Ёлғоннинг умри қисқа, аммо у нега ҳануз яшамоқда?

«Жамият» ижтимоий-сиёсий газетасининг мухбири Руфат Неъматов ёлғончилик борасидаги фикр-мулоҳазалари билан бўлишди.

«Яқинда фарзандимга кийим-бош олиш учун бозорга тушдим. Айланиб ўзим ва боламга маъқул кўйлакни олишга қарор қилдим. Сотувчи билан унинг баҳоси устида роса савдолашдик. Ниҳоят, у «ака, сиз сўраган ҳам эмас, мен айтган ҳам», деб нархни айтди. Пулни санаб олар экан, «майли, сиз барака топинг дедим, аслида ўзимга ҳеч қанақа фойда қолмайди. Молнинг ўзи ҳам шу нархда келган», деб қўшиб қўйди.

Албатта, бу каби мулоқотларга ҳар биримиз кунда ёки кунора дуч келамиз. Бозор қонуниятлари сифатида унчалик ҳам эътибор бермаймиз. Аммо юқорида сотувчининг ёлғон гапиргани менга ҳам, ўзига ҳам кундек равшан. Фойда кўрмаса, у бозорда бир кун ҳам ўтирмайди, албатта. Нега унда одам ёлғон гапиради? Зарурат бўлмаса ҳам, ҳеч нарсадан тап тортмасдан, охирини ўйламасдан ёлғон гапираверишга ким ёки нима мажбур қилмоқда?

Мутахассисларнинг таъкидлашича, инсоннинг унча жиддий бўлмаган кичик ёлғони, унинг асаб тизимини келгусида яна ёлғон гапиришга тайёрлайди. Демак, бундан кўриниб турибдики, бир марта ёлғон ишлатган одам кейинчалик бундан ўзини тия олмайди.

Аксарият одамлар ўз фойдасини кўзлаб, мақсадга эришиш учун бошқаларни алдашга уринади. Лекин ҳаётда шундай вазиятлар бўладики, инсон ўзи англаган ҳолда ёлғон гапиришга мажбур бўлади. Яъни, бемор ҳолидан хабар олинганда, унинг аҳволи оғир бўлса ҳам, «аҳволингиз анча яхши ёки тузалиб қолибсизл, дейилади. Шунингдек, яхшилик йўлида ҳам ёлғон ишлатиш мумкин.

Олимларнинг фикрига кўра, одамзод ўзига эътибор жалб этиш, ўз хатти-ҳаракатини яшириш учун ҳам ёлғон гапиради. Ҳатто, ёлғон эвазига маш­ҳурликка эришиш, рақибни обрўсизлантириш, пул тўплашга интилиш ҳоллари ҳам кўп учраган. Масалан, АҚШлик молия­чи Берни Мейдоф ўз ёлғонлари билан инвесторлардан миллиардлаб доллар тўплаган. Ишбилармонлар унинг сохта маълумотларига шу қадар ишонганидан алданаётганини умуман сезмаган. 2016 йил ёзги Олимпиада ўйинларида иштирок этган америкалик спортчи Райан Лохте қуролли босқин жабрланувчисига айланганини таъкидлаган. Аслида эса Райан Лохте маст ҳолатда қўриқчилар билан муштлашган.

Шундай экан, ҳаётда ҳеч қачон ёлғон гапирмаган одам борлигига ишониш қийин. Ёлғондан истаган одам, истаган пайтда фойдалана олади. Шунга қарамай, уни ҳар ким ҳам эплай олмайди. Олимларнинг фикрича, инсон табиати ёлғонга шу қадар мойилки, унга барҳам бериш амримаҳол.

Ёлғон сўзлаш ёки ёлғон гувоҳлик бериш ислом динида қатъий қораланади. Қуръони Каримда ёлғон ҳақида бир юз олтмиш еттита оят бор. Ёлғоннинг жамиятга ҳам, шахсга ҳам зарари шунчалар кўпки, буларни санаб тугатиш қийин. Ёлғон уни гапирган одамни кўпчилик орасида шармандаи шармисор қилади, гапининг субути қолмайди, ёлғон узоқни яқин, яқинни узоқ қиладиган саробдир. Ёлғон ақл ўғрисидир, ёлғон кишининг дин ва диёнатини бузади.

Садриддин Абдурашидов, Тошкент шаҳри Олмазор туман бош имом хатиби 

Калифорния университети психологи Беллой ДеПауло томонидан бундан йигирма йил аввал айнан шу масала атрофлича ўрганилган. Унинг тад­қиқотида 147 киши иштирок этган. Тадқиқотчилар иштирокчиларнинг алдашга уриниши, бунинг сабабини қайд этиб борган. Маълум бўлишича, одам кунига ўртача икки-уч марта ёлғон гапирар экан. Тад­қиқот қатнашчиларининг энг катта ёлғонлари ўз хиёнатини яшириш, ҳамкасбларини обрўсизлантириш мақсадида ёлғон маълумот бериш бўлди.

Бундан ташқари, экспертлар инсон ёлғон гапиришни қачон бошлаши бўйича изланишлар олиб борди. Таъкидланишича, одам болалигидан ёлғон гапириш, алдашни бошлайди. Албатта, бу жараёнда оиладаги муҳитнинг бевосита таъсири бор. Масалан, кўп ота-оналар боласини тинчлантириш ёки қўрқитиш учун турли ёлғонлар тўқийди. Дастлаб бола бунга ишонади, кейин ёлғон эканини сезади. Айниқса, қаттиққўл оилада камол топаётган болалар кўпроқ алдар экан. Хусусан, ота-онадан қўрққан бола арзимас хатосини ҳам беркитади ва бунинг учун ёлғон гапиради.

Бола ўзидаги хатони бировга тўнкашни бошласа, ота-она тарбия масаласига жиддий эътибор қаратиши талаб этилади. Фарзандни ўта мақташ ва жазолаш ҳам ёлғончиликнинг авж олишига олиб келади. Болага бирор ўртоғи намуна қилиб кўрсатилса, у ўзини яхши кўрсатишга ҳаракат қилиб, айбни бошқаларга ағдаришга уринади. Бу вазиятда уни ёлғон гапи учун уялтириш керак. Бола уят туйғуси қандай бўлишини тушуниб етиши лозим. Агар фарзанд қилган нотўғ­ри ишини тан олса, уни ростгўйлиги учун мақташ керак.

Бола улғайган сари унинг ёлғонлари ҳам такомиллашиб боради, яъни ёлғонни ростдек гапира бошлайди.Лекин бу барча болалар ёлғон гапиришни уддалай олади дегани эмас. Бунинг учун ҳам тажриба ва вақт керак. Жуда камчилик ростгўй бўлиб улғаяди. Ҳатто ростгўйлар ҳам ёлғон ишлатади.

Канг Ли, Торонто университети психологи 

Олимлар ёлғон гапирадиган одам соғлиқ билан боғлиқ муаммога дуч келишини исботлаган. Улар бунинг учун икки кўнгилли гуруҳ орасида тажриба ўтказди. Биринчи гуруҳ нима бўлганда ҳам рост гапириши талаб этилди. Иккинчи гуруҳга эса ҳеч қандай тавсия берилмади. Ўн ҳафта ўтгач, олимлар иштирокчилар билан қайта учрашиб, таҳлиллардан сўнг натижани эълон қилди. Маълум бўлишича, рост гапирувчи гуруҳ аъзолари иккинчи жамоага нисбатан ўзларини яхши ҳис қилган. Улардан бош, томоқ оғриғи, стресс ва хавотирланишдан шикоят тушмаган. Биринчи гуруҳнинг таъкидлашича, ёлғон ишлатмаслик натижасида атрофдагилар билан муносабат ҳам яхшиланган. Шунга кўра, олимлар фақат муносабатларни яхшилаш учун эмас, балки соғлиқни сақлаш учун ҳам ёлғондан узоқроқ бўлишни маслаҳат бермоқда.

Дюка университети психологи Дена Ариэли ҳам ўзига хос тадқиқот ўтказди. Тадқиқот давомида кўнгиллиларга математикага оид вазифалар битилган қоғоз бериб, ҳар бир тўғри жавоб учун пул ваъда қилинди. Вазифа бажарилгандан сўнг, иштирокчилардан қоғозни йўқ қилиш сўралди. Гўёки йўқ қилинган қоғозларни экспертлар сақлаб қўяди ва иштирокчилардан нечта тўғри жавоб топганини сўрайди. Кўнгиллиларнинг кўпчилиги алдади. Масалан, уларнинг баъзилари 10 та саволдан 6 та, ҳатто, 10 та топганини айтади. Аслида эса 4 та тўғри жавоб топган бўлади. Дена Ариэлининг хулосаси шуки, кўпчилик қисман бўлса-да, алдашни маъқул кўради.

«Чунки биз кўнгиллиларга кўпроқ пул ишлаш учун шароит яратдик, аммо бундан ҳамма ҳам фойдалангани йўқ. Демак, улар алдайди, лекин меъёрини ошириб юбормайди», — дейди Ариэли.

Инсон табиатан ишонувчан. Боз устига у ҳамиша ҳам ёлғонга дуч келавермайди. Шу боис у аксар ҳолатларда ёлғонга нисбатан заиф бўлиб қолади. «Қўлингдан келса, тутиб ол» фильми учун асос бўлган Фрэнк Абигнейл тақдири ҳам фақат ёлғонлардан иборат бўлган.

Кимгадир учувчи экани­н­­­гизни айтсангиз, у аксар ҳолатларда ўйлаб ҳам ўтирмай бунга ишонади. Инсон табиатан ишонувчанлиги туфайли фирибгарлар пайдо бўлади.

Фрэнк Абигнейл

Гарчи ёлғоннинг умри қисқа бўлса-да, инсон ўзи эшитишни истаган нарса ҳақидаги ёлғонга узоқ вақт ишониб юраверади. Рост сўзлаган эса ҳеч қачон хижолатли ҳолатга тушмайди».