Sun’iy intellekt (SI) hayotimizning deyarli barcha sohalariga kirib keldi: ta’lim, ish, hatto kundalik qarorlarimizga ham ta’sir o‘tkazmoqda. Ba’zilar uni inson imkoniyatlarini kengaytiradigan vosita deb bilsa, boshqalar aksincha, ortiqcha qulayliklar bizni dangasalik va fikrlash qobiliyatidan mahrum qilishi mumkin, deya xavotirda. Asl savol shuki, SI bizni aqlliroq qiladimi yoki aksincha, aqlni susaytiradimi? The Economist jurnali shu masalada maqola e’lon qildi.
Standartlashtirilgan test topshirgan har qanday kishi yaxshi biladi: 20 daqiqa yoki undan ham kamroq vaqt ichida keng qamrovli insho savoliga javob berish insondan jiddiy aqliy kuch talab qiladi. Sun’iy intellektdan bemalol foydalanish, albatta, bu yukni yengillashtiradi. Biroq Massachusets Texnologiya Instituti (MIT) olimlarining yaqinda o‘tkazgan tadqiqotiga ko‘ra, bu yordamning o‘ziga yarasha salbiy tomoni ham bor.
Insho yozish bo‘yicha bir nechta mashg‘ulotlar davomida ChatGPT yordamida (va uning yordamisiz) ishlagan talabalarning miya faoliyati EEG moslamalari orqali kuzatildi. Umuman olganda, SIdan foydalangan talabalar miya faoliyatining ijodkorlik va e’tibor bilan bog‘liq qismlarida ancha past faollik ko‘ringan. Shuningdek, ushbu talabalar o’zlari yozgan matndan iqtibos keltirishda ham ko‘proq qiynalganlar.
Ushbu topilmalar SIning ijodkorlik va bilim olish jarayoniga ta’siri haqidagi tobora ortib borayotgan tadqiqotlar safiga qo‘shildi. Bunday izlanishlar sun’iy intellektning qisqa muddatli foydaliligi uzoq muddatli kognitiv salbiy oqibatlar evaziga bo‘lishi mumkinmi, degan muhim savolga javob berishga harakat qiladi.
MIT tadqiqoti Microsoft Research va SBS Shveysariya Biznes Maktabi tomonidan olib borilgan ikki yirik tadqiqotlarni yanada to‘ldirishga xizmat qildi. Microsoft’dagi tadqiqotda SIdan haftada kamida bir marta foydalanuvchi 319 nafar ishchilar ishtirok etgan. Ular 900 dan ortiq topshiriqni SI yordamida bajargan bo‘lib, o‘z baholariga ko‘ra, shulardan atigi 555 tasi tanqidiy fikrlashni talab qilgan — masalan, AI natijasini mijozga yuborishdan oldin tekshirish yoki javob yaroqsiz chiqsa promptni yangilash. Qolganlari esa deyarli hech qanday aqliy kuch talab qilmagan. Umuman olganda, aksariyat ishtirokchilar ChatGPT, Google Gemini yoki Microsoft Copilot kabi generativ SI vositalari yordamida ishlash jarayonida ulardan ancha kam aqliy mehnat talab qilinganini e’tirof etishgan.
Professor Maykl Gerlich boshchiligidagi yana bir tadqiqotda, Buyuk Britaniyadagi 666 kishidan sun’iy intellektdan qanchalik tez-tez foydalanishlari va unga qanchalik ishonishlari so‘ralgan. Keyin ularga tanqidiy fikrlashni baholovchi keng qo‘llaniladigan testlar berilgan. SIdan ko‘proq foydalangan ishtirokchilar barcha sohalarda pastroq natija ko‘rsatishgan. Gerlich ta’kidlaganidek, ushbu tadqiqot nashr etilgach, yuzlab o‘rta maktab va universitet o‘qituvchilari u bilan bog‘lanib, ularning o‘quvchilari orasida sun’iy intellektga bog‘liqlik ortib borayotganini, tadqiqot esa ularning tajribasini aniq aks ettirganini aytgan.
Sun’iy intellekt uzoq muddatda inson miyasini zaiflashtirishi mumkinmi, degan savol hanuz ochiq qolmoqda. Uchala tadqiqot mualliflari ham sun’iy intellektga ko‘p tayanish va aqliy qobiliyatlar zaiflashuvi o‘rtasidagi aniq sababiy bog‘liqlikni isbotlash uchun qo‘shimcha izlanishlar zarurligini ta’kidlaydi. Masalan, Gerlichning tadqiqotlariga ko’ra, tanqidiy fikrlash qobiliyati kuchli bo‘lganlar SIdan kamroq foydalanishlari ham mumkin. MIT tadqiqoti esa atigi 54 ishtirokchidan iborat kichik tanlov asosida o‘tkazilgan, xolos va masalaga faqat bir tomonlama yondashgan edi.
Shuni ham unutmaslik kerakki, generativ sun’iy intellekt vositalari, boshqa texnologiyalar singari, insonlarning “aqliy yuki”ni kamaytirish, ularning ishini yengillatish uchun ishlab chiqilgan. Miloddan avvalgi 5-asrdayoq Suqrot yozuvni “eslash uchun emas, balki eslatish uchun vosita” deb tanqid qilgan edi. Kalkulyatorlar kassirlarni hisob-kitobdan xalos etadi. Navigatsiya ilovalari kishini xaritani o‘rganishdek yoqimsiz ishdan xalos qiladi. Biroq shunga qaramay, hech kim ushbu texnologiyalar sababli odamlarning qobiliyatlari kamayib qoldi, degan fikrni ilgari surmaydi.
Voterlu universiteti psixologiya professori Evan Risko va uning hamkori Sem Gilbert odamlarning zerikarli yoki murakkab fikrlash vazifalarini tashqi yordamchilarga topshirishini “aqliy yukni yengillashtirish” degan atama bilan tasvirlaydi. Riskoning aytishicha, mashinalarning aqliy ishlarni bajarishi inson miyasining tabiiy fikrlash qobiliyatini o‘zgartiradi, degan fikrni qo‘llab-quvvatlovchi kuchli dalillar hali mavjud emas.
Ammo xavotirga sabab shundaki, generativ SI oddiy hisob-kitob emas, balki ancha murakkab fikrlash jarayonlarini — yozish, tahlil qilish, muammo hal qilishni — ham tashqi vositaga topshirishga imkon beradi. Bir ikki martadan so‘ng, shuni odatga aylantirib olgan miya, undan voz kechishda qiynaladi. Bu holat “kognitiv tejamkorlik” — ya’ni muammoni eng oson yo‘l bilan hal qilish istagi — kuchayishiga olib keladi. Gerlichning ta’rifiga ko‘ra, bu bir boshlansa borgan sari kuchayib boruvchi odatga aylanishi mumkin: tanqidiy fikrlash zaiflashgan sayin, SIga bo‘lgan ehtiyoj ortadi, bu esa yanada ko‘proq fikrlash jarayonlarini SIga topshirishga olib keladi. Gerlichnign tadqiqotida ishtirok etgan SIga tayanadigan bir talaba shunday degan: “Men sun’iy intellektga shunchalik bog‘lanib qolganmanki, u bo‘lmasa, ba’zi muammolarni qanday hal qilishni ham bilmayman”.
Ko‘plab kompaniyalar SIni keng joriy qilish orqali unumdorlik o‘sishiga umid qilmoqda. Ammo bu jarayon o‘ziga xos xavfga ham ega. “Uzoq muddatli tanqidiy fikrlashning pasayishi raqobatbardoshlikni zaiflashtirishi mumkin”, deydi Shimoli-sharqiy universitet professori Barbara Larson. Sun’iy intellektdan uzoq muddat foydalanish ijodkorlikni ham pasaytirishi mumkin. Toronto universitetida o‘tkazilgan tadqiqotda 460 ta ishtirokchiga kundalik buyumlar — avtomobil shinalari, shimlar va hokazolarni — ijodkorlik bilan, g‘ayrioddiy tarzda ishlatish usullarini o‘ylab topish vazifasi berilgan. SIdan foydalanuvchilar undan foydalanmagan nazorat guruhiga qaraganda kamroq g‘ayrioddiy javoblar taklif qila olishgan, ya’ni ulardagi ijodkorlik kamayib ketgani ma’lum bo’lgan.
Miyani faol saqlashning yo‘llari mavjud. Doktor Larsonning tavsiyasiga ko‘ra, eng samarali yondashuv — SIni “g‘ayratli, ammo tajribasiz yordamchi” sifatida ishlatishdir. Gerlich esa, yakuniy javobni so‘rash o‘rniga, SIdan har bir bosqichda yo‘nalish berishni so‘rashni tavsiya qiladi. Masalan, “Ta’tilga qayerga borsam bo‘ladi?” deb so‘rash o‘rniga, avval “Qayerda eng kam yomg‘ir yog‘adi?” deb so‘rash va sekin-asta davom ettirish mumkin.
Microsoft jamoasi foydalanuvchilarning fikrlashini yanada chuqurlashtirish uchun suhbat davomida turli “fikrlashga undovchi savol”lar berib turadigan AI yordamchisini ishlab chiqarishmoqchi. Emori va Stenford universitetlari olimlari esa chatbotlarni shunchaki javob taqdim etuvchi vosita emas, balki foydalanuvchilarga savollar beradigan “fikrlash yordamchisi”ga aylantirish g‘oyasini ilgari surmoqda. Suqrot ushbu tashabbusni mamnuniyat bilan ma’qullagan bo‘lardi.
Ammo bunday strategiyalar amalda unchalik samarali bo‘lmasligi mumkin. Hattoki agar model ishlab chiquvchilar chatbotlarni sekinroq yoki oldingidan samarasizroq qilib yaratishsa ham, bu foyda bermasligi va salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: Texasdagi Abilene Christian universiteti tadqiqotiga ko‘ra, foydalanuvchiga tez-tez savol berib turadigan, uni fikrlashga chorlaydigan AI yordamchilari tajribasiz dasturchilarning ish faoliyatini yanada yomonlashishiga hissa qo’shgan.
Odamlarning aqliy faolligini saqlashning boshqa usullari esa ancha sodda, biroq qat’iyroqdir. SIdan haddan tashqari ko‘p foydalanayotganlar oldin o‘z javoblarini mustaqil ishlab chiqishga yoki sun’iy intellektdan foydalanishdan avval biroz kutishga majbur etilishlari mumkin. Microsoft tadqiqotchisi Zana Buchinca buni “kognitiv majburlash” deb ataydi. Bu usul foydalanuvchilarning samaradorligini oshirishi mumkin, biroq bu ko’pchilikka yoqmaydi. “Odamlar ularning ishlariga aralashib, ularni nimagadir majburlashingizni yoqtirmaydilar”, — deydi Buchinca. Shu sababli, bu kabi cheklovlarni aylanib o‘tishga bo‘lgan talab yuqori bo‘lishi mumkin. Oliver Wyman tomonidan 16 mamlakatda o‘tkazilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, ishtirokchilarning 47 foizi ularning xo’jayini taqiqlagan taqdirda ham SI vositalaridan foydalanishda davom etgan bo’lardim, deb aytishgan.
Texnologiya hali yangi ekan, hali hanuz ko‘plab vazifalarda inson miyasi eng ishonchli vosita bo‘lib qolmoqda. Biroq vaqt o‘tishi bilan nafaqat foydalanuvchilar, balki qonun ishlab chiqaruvchi va nazorat qiluvchilar ham sun’iy intellektning foydalari uning aqliy faoliyatga nisbatan berayotgan zararlarini qoplayaptimi-yo‘qmi, degan savolga javob berishga majbur bo‘lishadi. Agar kuchli dalillar paydo bo‘lib, SI odamlarni tobora aqlsiz qilayotgani isbotlansa — odamlar bunga e’tibor berisharmikan?
Izoh (0)