“Daryo” bugun tarix fanlari doktori, professor, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix instituti bosh ilmiy xodimi Qahramon Rajabov bilan O‘zbekiston davlat va jamoat arbobi, bir vaqtlar O‘zbekiston SSR qurilish vaziri, Namangan va Samarqand viloyatlarining obkom (hokim) vazifasida faoliyat olib borgan shaxs — Nazir Rajabov haqida suhbatlashdi.
— Nazir Rajabovni bugun ko‘pchilik tanimasligi mumkin. Chunki u kishi asosan Sovet Ittifoqi davri (1917-1990)da faoliyat yuritgan. Siz Nazir Rajabov haqida kitob yozgan tarixchi olimsiz. Ayting-chi, Nazir Rajabov aslida kim bo‘lgan?
— Nazir Rajabov 1939-yilning may oyida Buxoro viloyati Shofirkon tumanining Talisafet qishlog‘ida tug‘ilgan. U kishi yoshligidan tarix va adabiyotga muhabbat qo‘ygan. Nazir aka o‘zbek adabiyotidan tashqari fors va rus adabiyotini yaxshi bilgan. U kishining otalari kolxoz rahbari edi. O‘sha vaqtlarda har bir qishloqda maktab bo‘lmagan. Yuqori sinfdagi o‘quvchilar asosan tuman markazidagi maktablarda tahsil olgan.
Nazir Rajabov Shofirkon tuman markazidagi maktabni tugallaganidan keyin, O‘rta Osiyo politexnika instituti (hozirgi Toshkent davlat texnika instituti)ga o‘qishga kiradi. U kishi o‘qish yillari rus tarixi va rus tilini yaxshi o‘zlashtiradi. Ham o‘qishda, ham jamoat ishlarida faol bo‘lgan bunday yosh kadrga O‘zbekiston rahbariyati nazar tashlashi tabiiy edi.
Odatda ko‘pchilik institutni bitirganidan so‘ng, tanishlari orqali yaxshiroq lavozimda ishlash uchun harakat qiladi. Lekin Nazir Rajabovning ortida bunday katta lavozimdagi insonlar turmagan. U kishi institutni tamomlagach, Toshkentda qolish o‘rniga Qozog‘istonning Selinograd (hozirgi Ostona)ga ketdi va shu yerda o‘z faoliyatini boshladi.
— Nazir Rajabov qanday qilib siyosat olamiga kirib keldi?
— Nazir aka bilan birga o‘qigan do‘stlari va kursdoshlari orasida O‘zbekistonning XX va XXI asr tarixida chuqur iz qoldirgan insonlar bo‘lgan. Institutda Nazir Rajabovdan bir kurs oldinda O‘zbekistonning birinchi prezidenti Islom Karimov hamda Rahim Rajabov tahsil olishgan. Islom Karimov kim bo‘lganini barcha bilsa kerak?! Rahim Rajabov — O‘zbekiston prezidentining birinchi va so‘nggi davlat kotibi (mustaqillikning dastlabki yillarida ta’sis etilgan lavozim. 1992-yil dekabr oyida davlat kotibi lavozimi tugatilgan — tahr) sifatida faoliyat ko‘rsatgan shaxs.
Nazir Rajabov Islom Karimov va Rahim Rajabov bilan birga yotoqxonada turgan. Men Nazir aka bilan 25 yil davomida suhbatlashgan bo‘lsam, u kishi talabalik davrlarini kam esga olardi. Kamina Nazir Rajabovning talabalik yillari to‘g‘risida ko‘proq Rahim Rajabovdan eshitganman. Nazir Rajabov yoshlik vaqtida siyosatga qiziqmagan. U kishi Ostona shahrida 4-5 yil eng katta qurilish ishlarida qatnashib, bosh meʼmor lavozimiga ko‘tariladi.
Vaqt o‘tishi bilan Nazir Rajabov O‘zbekistonga qaytib keladi. U kishi o‘zi tug‘ilgan viloyatda faoliyat olib borib, “Quyimozor” suv omborining qurilishida qatnashgan. Nazir Rajabov turli qurilish ishlariga rahbarlik qilgan. Nazir aka nafaqat qurilish vaziri, balki qishloq qurilishi vaziri ham bo‘lgan. U kishining mansab pog‘onasida ko‘tarilishida O‘zbekiston SSRning birinchi rahbari — Sharof Rashidovning xizmati katta. Rashidov davlat lavozimlariga o‘z qarindoshlari yoki bir guruhni qo‘ymagan. Sharof aka butun O‘zbekistonni kezib, yosh va g‘ayratli mutaxassislarni lavozimlarga tayinlar edi.
Dastlab Sharof Rashidov Nazir Rajabovni Buxoro viloyati obkomining qishloq qurilishi kotibi lavozimiga tayinlaydi. O‘sha vaqtda Buxoro viloyatiga Qayum Murtazoyev rahbarlik qilardi. Nazir Rajabov menga rahbarlik saboqlarini asosan ikki kishidan olganliklarini aytib bergan edilar. U kishi birinchi o‘rinda hayotiy tajribalarni Sharof Rashidovdan olgan bo‘lsa, partiyaviy rahbarlik saboqlarini Qayum Murtazoyevdan o‘rgangan.
XX asr 80-yillarning boshida Nazir Rajabovni SSSR mashinasozlik vaziri o‘ziga birinchi o‘rinbosar sifatida Moskvaga olib ketmoqchi bo‘ladi. Shunda Sharof Rashidov “Nazirjonni o‘zimiz mo‘ljallagan boshqa niyatlarimiz bor” deb unga rad javobini beradi. Bu vaqtda Nazir Rajabov bor-yo‘g‘i 44 yoshda bo‘lgan. 1984-yilda Nazir Rajabov Namangan viloyatiga obkom sifatida tayinlandi. Albatta, bu darajaga u kishi o‘zining g‘ayrati va qobiliyati orqali erishgan.
— Suhbatga tayyorlanish jarayonida Nazir Rajabov haqida bir maʼlumot o‘qib qoldim. U kishi Namangan viloyatida rahbar bo‘lganlarida o‘qituvchi, shifokor va maktab o‘quvchilarini paxta terimidan olib qolgan ekanlar. Ammo o‘sha vaqtda paxta siyosati juda nozik edi. Nazir Rajabov bu ishni qanday qilib uddalagan?
— Ko‘p narsa birinchi rahbarga bog‘liq. Nazir Rajabov 1984-yilning oktyabr oyida Namangan viloyatiga rahbar etib tayinlandi. U vaqtda O‘zbekiston SSR rahbari Inomjon Usmonxo‘jayev edi. Bu vaqtda Nazir Rajabovda o‘ziga xos tajriba bo‘lgan. Chunki u kishi bungacha qishloq qurilishi va qurilish vaziri sifatida faoliyat ko‘rsatgan edi. Yaʼni Nazir Rajabov qishloq hayotini juda yaxshi bilgan. Bundan tashqari, mamlakatda islohotlar boshlanish arafasida edi.
Bilamizki, 1985-yilda Sovet hokimiyati tepasiga Mixail Gorbachyov kelgach, u mamlakat bo‘ylab qayta qurish siyosatini boshladi. Albatta, Nazir aka kommunist bo‘lgan, biz undan soxta qahramon yasamasligimiz lozim. Ammo u partiya siyosatini mutelarcha amalga oshirmagan. Nazir Rajabov toza inson bo‘lgan. U kishi ayrim rahbarlar singari poraxo‘r bo‘lmagan.
1984-yil sentyabr oyida paxta mavsumi boshlanganida, Namangan viloyatida paxta terimiga maktab o‘quvchilari, o‘qituvchilar va shifokorlar jalb qilinmadi. Men o‘sha kezlarda Toshkent davlat universitetining birinchi kurs talabasi edim. Hatto 1983-yilning dekabr oylarida bizni paxta terimiga olib ketishmoqchi bo‘lishgan. O‘shanda Rashidov vafot etgan kunlar edi. Mana shunday murakkab bir pallada Nazir Rajabov paxta terimiga o‘quvchi, o‘qituvchi va shifokorlarni olib chiqmadi. U kishi buni ham hech qanday shov-shuvlarsiz, hech qanday piarlarsiz amalga oshirdi.
Nazir Rajabov 1984-yildan 1987-yilgacha Namangan viloyatida rahbar bo‘lib ishladi. Men ko‘plab namanganliklar bilan suhbatlashganman. Viloyat aholisi haligacha “biz 100 yil ichida bunday rahbarni ko‘rmadik” deb aytadi.
Nazir Rajabov 1988-yilda Samarqand viloyatiga rahbar sifatida tayinlandi. Bu vaqtda juda ko‘plab rahbarlar “paxta ishi” bo‘yicha qamoqqa olinayotgandi. Chunki O‘zbekistonga Gdlyan va Ivanov guruhi kelgan edi. Ular Nazir Rajabovga tegishmagan. Sababi Nazir aka poraxo‘rlik ishlariga aralashmagan. Shundan so‘ng Moskvadagi rahbariyat Nazir Rajabovga nisbatan yaxshi munosabatda bo‘la boshladi. U kishi haqida “Pravda” va “Izvestiya” gazetalarida maqolalar bosib chiqarildi. Bu maqolalarda Nazir Rajabov amalga oshirgan ishlar o‘rnak sifatida ko‘rsatilgan. Eng qizig‘i, bu maqolalar O‘zbekiston matbuotida bosilmagan.
Namangan viloyati ketma-ket uch yil butun Ittifoq bo‘yicha o‘tkazilgan sotsialistik musobaqada g‘olib chiqqan. Shunda xalq orasida “Nazir Rajabov tez orada O‘zbekistonning birinchi rahbari bo‘lar ekan”, degan gaplar chiqdi. U kishi Samarqand viloyatida bir yil rahbar bo‘lganidan so‘ng qamoqqa olinib, ishdan olindi. Bunga asosiy sababchilar Rafiq Nishonov va Islom Karimov bo‘lgan. Men bu gaplarni dadil aytishimga mavjud asoslar bor.
1988-yilda O‘zbekiston Kompartiyasining birinchi rahbari Inomjon Usmonxo‘jayev qamoqqa olinib, ishdan ketgan edi. 1989-yilning yanvar oyida O‘zbekiston birinchi rahbari sifatida Rafiq Nishonov tayinlandi. Bu kishi O‘zbekiston tarixida mashʼum rolni o‘ynagan. Nishonov Moskvaga borib, o‘zbek xalqiga tuhmatlar qilgan.
Nazir Rajabov ikki marotaba o‘sha vaqtdagi Sovet Ittifoqining rahbari Gorbachyov qabulida bo‘lgan. Rahim Rajabovning aytib berishicha, markaz Nazir Rajabovni O‘zbekiston rahbari lavozimiga mo‘ljal qilgan. Nazir Rajabovning Gorbachyov bilan birinchi suhbati 1987-yilning dekabr oyida bo‘lib o‘tgan. Gorbachyov Nazir akaga “sen O‘zbekistonning birinchi rahbari bo‘lsang, eng avvalo, nima ish qilasan?” deb savol bergan. Shunda Nazir Rajabov bir qancha ishlarni sanab o‘tib, “O‘zbekistonning mustaqilligi uchun ham kurashaman” deb aytgan ekan. Albatta, bu gaplar Gorbachyovga yoqmagan. Men bu gaplarni Nazir akaning eng yaqin do‘sti Rahim Rajabovdan eshitganman.
Nazir Rajabovning Gorbachyov bilan ikkinchi suhbati Rafiq Nishonov O‘zbekiston birinchi rahbari lavozimiga tayinlanganidan so‘ng bo‘lib o‘tadi. Sababi Nishonov ishlarni yaxshi yo‘lga qo‘ymagan edi. Shuningdek, Rafiq Nishonovni Gorbachyov Moskvaga olib ketmoqchi bo‘lgan. Biroq 1988-yilning oktyabr oyida Nazir Rajabov ishdan olingan va qamoqqa tiqilgan. Bu xabarni men Moskvadan qaytib kelayotganimda eshitgan edim.
Yillar o‘tganidan so‘ng Nazir Rajabovdan men bu voqealar qanday ro‘y berganini so‘raganman. Nazir Rajabovning menga aytib berishicha, u kishiga tushdan keyin Rafiq Nishonov qo‘ng‘iroq qilib, zudlik bilan Toshkentga yetib kelishni so‘ragan. O‘sha kuni soat 18:00 da Markaziy komitet binosida majlis boshlanadi va Nishonov kun tartibiga Samarqand viloyati rahbari Nazir Rajabov hamda Buxoro viloyati rahbari Jabborovni xatolarga yo‘l qo‘ygani uchun lavozimidan ozod etish va byuro aʼzoligidan chiqarish masalasini qo‘yadi. Nazir aka “bu gaplarni eshitib, men qotib qoldim”, deb aytib bergan.
Nazir Rajabovning hikoya qilib berishicha, majlis tugaganidan so‘ng yo‘lda piyoda ketayotganida oldiga bir mashina to‘xtab, undan ikki kishi tushib, Nazir Rajabovning qo‘lini qayirib, mashina ichiga tiqib, KGB (SSSR Davlat xavfsizlik qo‘mitasi – tahr) “podval”iga olib ketgan. Ertasi kuni Nazir Rajabov Toshkentdan Moskvaga olib ketilgan.
Nazir aka 9 oy Moskvada so‘roq qilingan. U kishi mutlaqo asossiz qamoqqa olingan. Biroq 1989-yilning iyul oyida Nazir Rajabov ozod qilinadi. Bu vaqtga kelib O‘zbekistonda siyosiy vaziyat mutlaqo o‘zgarib ketgan edi. Nazir aka qamoqdan chiqishidan 20 kun oldin, yaʼni 1989-yil 24-iyun kuni Islom Karimov O‘zbekiston Kompartiyasining birinchi kotibi lavozimiga tayinlangandi.
1989-yilda SSSR Bosh prokuraturasi Nazir Rajabovdan rasmiy tarzda kechirim so‘radi. Buni qarangki, 75 yil davomida Sovet hukumati millionlab o‘zbeklarni qatag‘on qilgan bo‘lsa-da, hech kimdan rasmiy tarzda kechirim so‘ramagan. Aybsiz bo‘lgani uchun Nazir Rajabov o‘z lavozimiga qayta tiklanishi kerak bo‘lgan. Bu vaqtda O‘zbekiston rahbari Islom Karimov edi. Nazir Rajabov Islom Karimov bilan talabalik vaqtidan beri do‘st bo‘lsa-da, ayrim masalalarda fikrlari qarama-qarshi bo‘lgan. Islom Karimov bir qancha lavozimlarni Nazir Rajabovga taklif qilgan. Biroq u kishi bu takliflarni rad etgan.
Shundan keyin Nazir Rajabov Buxoroga ketadi va u yerda 163-qurilish trestiga rahbarlik qiladi. Mana shu paytda O‘zbekistonning siyosiy hayotida muhim o‘zgarishlar yuz berdi. 1990-yilda Nazir Rajabov yana katta siyosatga qaytdi. Bahor oylarida o‘tkazilgan uch bosqichli deputatlik saylovidan so‘ng, Nazir Rajabov O‘zbekiston SSR xalq deputati etib saylandi. Nazir aka vaqt o‘tishi bilan Qishloq qurilishi qo‘mitasi rahbarining birinchi o‘rinbosari lavozimida faoliyat yurita boshladi. Shu vaqt oralig‘ida Nazir Rajabov Islom Karimov bilan til topisha olmadi. Islom Karimov Nazir akaning ishlashi uchun imkon bermadi. Holbuki, O‘zbekiston mustaqilligi kun sayin yaqinlashayotgan edi.
O‘zbekiston mustaqil davlatga aylangach, Nazir Rajabov 15 sutkadan ikki marta qamoqqa olindi. Eng qizig‘i, Nazir Rajabovni qamoqqa olganlar u kishini yaxshi taniydigan insonlar edi. Birinchi marta Nazir aka Qibraydagi “ponelniy” turmasida 15 sutka ushlab turilgan. U kishining qamoqqa olinishi hech qanday hujjatda qayd etilmagan. Ikkinchi bor qamoqqa olinganidan keyin, Nazir Rajabovni o‘sha vaqtdagi O‘zbekiston ichki ishlar vaziri Zokirjon Almatovning xonasiga olib kirishadi. Almatov va Nazir aka bir-birini juda yaxshi tanirdi.
Nazir Rajabov Almatovdan nega ikkinchi bor qamoqqa olinganining sababini so‘raydi. Shunda Zokirjon Almatov yuqorida turgan Karimovning portretini ko‘rsatib, bu yuqoridan kelgan buyruq ekanligini aytadi. Almatov Nazir Rajabovga ariza yozib, o‘z ixtiyori bilan deputatlikdan voz kechishini va Toshkentdan chiqib ketishini so‘raydi. Bu narsalar tepadan kelgan buyruq bo‘lgan. Shu voqeadan so‘ng Nazir Rajabov 1993-yilda deputatlik, umuman, siyosat olamidan ketadi. Bu bilan Nazir aka o‘z oilasining hayotini saqlab qolgan edi.
1994-yilda Nazir Rajabov oilasini boqish uchun Moskvaga ketadi va bir necha yil o‘sha yerda yashaydi. Nazir aka 1997-yil Toshkentga qaytib kelib, tadbirkorlik bilan shug‘ullanadi. Agar mustaqillik yillari shunday insonlarga imkoniyat berilganida, bugun O‘zbekiston bu darajada botqoqqa botib ketmagan bo‘lar edi. Misol uchun, 25 yil davomida qaysi sohada O‘zbekiston biror yutuqqa erisha oldi? To‘g‘ri, aybni faqat bitta shaxsga qo‘yish kerak emas.
Men yozgan kitob 2021-yil 21-mart kuni nashrdan chiqdi. Shundan so‘ng men Nazir Rajabov bilan kam uchrashdim. Nazir aka haqida kitob chiqqanidan keyin, u kishining sog‘liqlari yomonlasha boshladi. So‘ngi bor Nazir Rajabov bilan 2023-yilning bahor oylarida ko‘rishdik.
Nazir Rajabov 2023-yil 11-oktyabr kuni bu yorug‘ olamni tark etdi. U kishining vafotlari haqida xabar topganimdan so‘ng, Nazir akaning xonadonlariga bordim. O‘shanda meni bir narsa qattiq xafa qildi. Nazir Rajabovning janozasida juda kam odam qatnashdi. Biz o‘zi qanday xalqmiz?!
Suhbatni jurnalist Sardor Ali olib bordi
Izoh (0)