Telegramdagi “Qarindoshlar” guruhiga 10 soniyalik video tashaldi. Ochdim. Tibbiy niqob taqqan oq xalatli “med” tiktoker “oshqozonga zarar bermaydigan” og‘riq qoldiruvchi allambalo: nayzilat, meloksikam va hokazo nomli tabletkalarni tavsiya qilyapti. Albatta, bu maʼlumotni qarindosh “jigarlarimga yaxshi bo‘lsin”, degan ezgu maqsadda ulashyapti.
Faqat, o‘sha video ostidagi izohlarni o‘qib ko‘rmagan. Masalan, bittasi yozyapti: “shu videoni ko‘rgan kunimga la’nat o‘qiyman, bittasini ichib oyog‘im stolbaday qotib qoldi...”.
Boshqa misol. Yaqinda katta auditoriyali Telegram kanallarda “Andijonda saxar kasalini operatsiya yo‘li bilan 1 kunda davolab qo‘yishyapti ekan” ko‘rsavod sarlavhali reklama aylandi. Ikki daqiqadan sal ko‘proq davom etadigan videorolikda mamlakatning ko‘zga ko‘ringan jurnalistlaridan biri oq xalatni yelkasiga ilib, kasallikdan “birdaniga 95-100 foiz shifo topgan” bemorlardan intervyu olgan. Oradan uch-to‘rt kun o‘tgach, ijtimoiy tarmoqlarda qo‘rqinchli xabarlar tarqaldi: “operatsiya qildirgan 10 ta bemordan 8 tasi o‘lib qolyapti ekan, tirik qolgani xam chalajon ekan...” Dahshat.
Keyin qashqadaryolik erkak “infarktga davo” deb Qizil kitobga kiritilgan 18 ta echkemarni tutib yegani haqida eshitgandirsiz. Katta ehtimol bilan bechora jonivorlar ham ijtimoiy tarmoqlardagi “mehribon maslahatgo‘ylar” kasriga qolgan.
Xavotirli tendensiya
Hozir shunday davrki, odamlar “tirik” shifokor ko‘rigidan o‘tish o‘rniga, internetdan dardiga darmon qidiradi. Deylik, Health Works Collective jamiyati saytida joylashtirilgan maqolada qayd etilishicha, 2020-yilda AQSHda o‘tkazilgan so‘rovnomada ishtirokchilarning faqat 32,4 foizi mutaxassislarga murojaat qilishi (offlayn), aksincha 36,4 foizi Google’dan, 47,6 foizi esa ijtimoiy tarmoqlardan shifo izlashini (onlayn) ma’lum qilgan.
Raqamlarda ayrim o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin, ammo ayni tendensiya, ayniqsa kovid balosidan keyin nafaqat okean orti mamlakati, balki butun dunyoda kuzatilyapti. Med-bloging, farm-bloging ommalashishi — sohaning yetuk mutaxassislari turli platformalarda kanal/sahifa ochib, ilmiy asoslangan tavsiyalar berib borishi yomon emasdir, ammo...
Tadqiqotlar ayni paytda tibbiy kontentda rostdan ko‘ra uydirmaning ulushi ko‘pligini ko‘rsatyapti. Xususan, AQSHning GoodRx Health tibbiyot portali tomonidan o‘tkazilgan so‘rovnomada 70 foizdan ziyod amerikalik hech bo‘lmaganda bir marotaba tibbiyot dezinformatsiyasidan aziyat chekkani, yolg‘onning 82 foizi ijtimoiy tarmoqlar hissasiga to‘g‘ri kelishi qayd etilgan.
Buning asosiy sababi shuki, ijtimoiy tarmoqlar bemorlar emas, pul dardida yashaydigan soxta tabiblar, uquvsiz seksolog, kosmetolog, psixolog, diyetolog va hokazolar uchun mo‘may daromad manbaiga aylanyapti. Og‘ziga tuflatib ham davolanish mumkinligiga ishonadigan toifalar esa tabiiyki, ularning biznes imperiyasini gullatib-yashnatyapti.
Kim qanday kurashyapti?
Ayollarning labidan tortib boshqa ko‘rimli-ko‘rimsiz a’zolarini chiqarish, tortish, kesish, shishirish xizmatini taklif etayotgan reklamalar, mijozning u yoki bu yeriga “ishlov berilayotgani” aks etgan (ko‘ngilni xira qiluvchi) tijoriy tasvirlar juda ko‘paydi. Ayniqsa, TikTok va Instagram’da. Kim haqiqatan faoliyat yuritishi uchun tegishli litsenziyaga ega malakali kosmetolog, kim psevdokosmetolog — bilish mushkul.
Noprofessional, uquvsiz kosmetik xirurgiya natijasida jabrlanganlar soni dunyo bo‘ylab oshib borayotganidan bo‘lsa kerak, endilikda ushbu sohani internetda tashviqot qilish taqiqlandi. Bizda emas, Fransiyada. 2023-yil yozida qabul qilingan qonun bilan, shuningdek, blogerlarning faqat ruxsat berilgan tibbiy mahsulotlarni reklama qilishi mumkin bo‘ldi. Qonunga bo‘ysunmaganlar 300 ming yevro to‘laydi yoki qamaladi.
AQSHda shifokor yoki tibbiy motivatorlar, ularning sertifikat, litsenziya va boshqa maqomlari haqidagi ma’lumotlar AQSH davlat tibbiy kengashi (State Medical Boards)ning “www.docinfo.org” saytida joylashtiriladi. Ushbu portal orqali fuqaro ijtimoiy tarmoqda salomatlikka doir tavsiyalar berayotgan tibbiyot xodimi haqidagi axborot bilan mustaqil ravishda tanishish imkoniyatiga ega.
Bundan tashqari, internet foydalanuvchilari ijtimoiy tarmoqlarda tavsiya etilayotgan dori vositalari hamda boshqa tibbiy mahsulotlar ishonchli yoki aksincha ekanini Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (Centers for Disease Control and Prevention) hamda Oziq-ovqat va farmatsevtika mahsulotlarini nazorat qilish boshqarmasi (Food and Drug Administration) rasmiy saytlarida joylashtirilgan ro‘yxat orqali mustaqil tekshirishi mumkin.
Buyuk Britaniya qirolligida tibbiy xizmat ko‘rsatish huquqiga ega bo‘lgan vrachlar reyestri Bosh tibbiy davlat kengashi (General Medical Council – GMC) tomonidan yuritiladi. Mazkur tuzilmaning asosiy faoliyati litsenziyaga ega tibbiy mutaxassislar reyestrini shakllantirish – ular faoliyatini kuzatish, ularni reyestrga qo‘shish yoki chiqarishdan iborat. Ya’ni foydalanuvchilar tarmoqda o‘z xizmati yoki qandaydir mahsulotni reklama qilayotgan med-bloger haqidagi ma’lumotlarni bemalol reyestrdan tekshira oladi. Unda yo‘qmi, demak shubhali!
Avstraliyada inflyuyenserlar dori yoki tibbiyot vositalarini reklama qilayotganda iste’molchilarga mahsulotni klinik tekshiruv hamda vrach ko‘rsatmasi asosida qabul qilishi haqida eslatma berishi, postlarini “#Ad” xeshtegi yoki “manfaatli hamkorlik” so‘zlari bilan joylashtirishi zarur. Bundan tashqari mamlakatda Davolovchi vositalar davlat reyestri (Australian Register of Therapeutic Goods – ARTG) tashkil etilgan bo‘lib, unda Avstraliya hududida realizatsiya qilinishi mumkin bo‘lgan dori vositalari haqida to‘liq ma’lumotlar aks etadi.
Hindistonda sog‘liqni saqlash sohasidagi med-blogerlar o‘z ijtimoiy tarmoq sahifalarida vrachlik malakasini tasdiqlovchi axborotni (tegishli sertifikat) joylashtirishi shart qilib qo‘yilgan.
***
Xulosa shuki, tibbiyot sohasidagi islohotlar, qoidalar nafaqat real, balki virtual hayotda ham aks etishi, med-bloging, farm-bloging kabi zamonaviy, ayni paytda salomatlik uchun xavf solishi mumkin bo‘lgan fenomenlar o‘rganilishi va tartibga solinishi, o‘z navbatida odamlarda tibbiy kontentdan foydalanish madaniyatini targ‘ib qilish lozim. Bu eng avvalo o‘zimiz uchun muhim.
Dilshod Nurulloh
Izoh (0)