Telegramдаги “Қариндошлар” гуруҳига 10 сониялик видео ташалди. Очдим. Тиббий ниқоб таққан оқ халатли “мед” тиктокер “ошқозонга зарар бермайдиган” оғриқ қолдирувчи алламбало: найзилат, мелоксикам ва ҳоказо номли таблеткаларни тавсия қиляпти. Албатта, бу маълумотни қариндош “жигарларимга яхши бўлсин”, деган эзгу мақсадда улашяпти.
Фақат, ўша видео остидаги изоҳларни ўқиб кўрмаган. Масалан, биттаси ёзяпти: “шу видеони кўрган кунимга лаънат ўқийман, биттасини ичиб оёғим столбадай қотиб қолди...”.
Бошқа мисол. Яқинда катта аудиторияли Telegram каналларда “Андижонда сахар касалини операция йўли билан 1 кунда даволаб қўйишяпти экан” кўрсавод сарлавҳали реклама айланди. Икки дақиқадан сал кўпроқ давом этадиган видеороликда мамлакатнинг кўзга кўринган журналистларидан бири оқ халатни елкасига илиб, касалликдан “бирданига 95-100 фоиз шифо топган” беморлардан интервью олган. Орадан уч-тўрт кун ўтгач, ижтимоий тармоқларда қўрқинчли хабарлар тарқалди: “операция қилдирган 10 та бемордан 8 таси ўлиб қоляпти экан, тирик қолгани хам чалажон экан...” Даҳшат.
Кейин қашқадарёлик эркак “инфарктга даво” деб Қизил китобга киритилган 18 та эчкемарни тутиб егани ҳақида эшитгандирсиз. Катта эҳтимол билан бечора жониворлар ҳам ижтимоий тармоқлардаги “меҳрибон маслаҳатгўйлар” касрига қолган.
Хавотирли тенденция
Ҳозир шундай даврки, одамлар “тирик” шифокор кўригидан ўтиш ўрнига, интернетдан дардига дармон қидиради. Дейлик, Health Works Cоllectivе жамияти сайтида жойлаштирилган мақолада қайд этилишича, 2020 йилда АҚШда ўтказилган сўровномада иштирокчиларнинг фақат 32,4 фоизи мутахассисларга мурожаат қилиши (оффлайн), аксинча 36,4 фоизи Google’дан, 47,6 фоизи эса ижтимоий тармоқлардан шифо излашини (онлайн) маълум қилган.
Рақамларда айрим ўзгаришлар бўлиши мумкин, аммо айни тенденция, айниқса ковид балосидан кейин нафақат океан орти мамлакати, балки бутун дунёда кузатиляпти. Мед-блогинг, фарм-блогинг оммалашиши — соҳанинг етук мутахассислари турли платформаларда канал/саҳифа очиб, илмий асосланган тавсиялар бериб бориши ёмон эмасдир, аммо...
Тадқиқотлар айни пайтда тиббий контентда ростдан кўра уйдирманинг улуши кўплигини кўрсатяпти. Хусусан, АҚШнинг GoodRh Health тиббиёт портали томонидан ўтказилган сўровномада 70 фоиздан зиёд америкалик ҳеч бўлмаганда бир маротаба тиббиёт дезинформациясидан азият чеккани, ёлғоннинг 82 фоизи ижтимоий тармоқлар ҳиссасига тўғри келиши қайд этилган.
Бунинг асосий сабаби шуки, ижтимоий тармоқлар беморлар эмас, пул дардида яшайдиган сохта табиблар, уқувсиз сексолог, косметолог, психолог, диетолог ва ҳоказолар учун мўмай даромад манбаига айланяпти. Оғзига туфлатиб ҳам даволаниш мумкинлигига ишонадиган тоифалар эса табиийки, уларнинг бизнес империясини гуллатиб-яшнатяпти.
Ким қандай курашяпти?
Аёлларнинг лабидан тортиб бошқа кўримли-кўримсиз аъзоларини чиқариш, тортиш, кесиш, шишириш хизматини таклиф этаётган рекламалар, мижознинг у ёки бу ерига “ишлов берилаётгани” акс этган (кўнгилни хира қилувчи) тижорий тасвирлар жуда кўпайди. Айниқса, TikTok ва Instagram’да. Ким ҳақиқатан фаолият юритиши учун тегишли лицензияга эга малакали косметолог, ким псевдокосметолог — билиш мушкул.
Нопрофессионал, уқувсиз косметик хирургия натижасида жабрланганлар сони дунё бўйлаб ошиб бораётганидан бўлса керак, эндиликда ушбу соҳани интернетда ташвиқот қилиш тақиқланди. Бизда эмас, Францияда. 2023 йил ёзида қабул қилинган қонун билан, шунингдек, блогерларнинг фақат рухсат берилган тиббий маҳсулотларни реклама қилиши мумкин бўлди. Қонунга бўйсунмаганлар 300 минг евро тўлайди ёки қамалади.
АҚШда шифокор ёки тиббий мотиваторлар, уларнинг сертификат, лицензия ва бошқа мақомлари ҳақидаги маълумотлар АҚШ давлат тиббий кенгаши (State Medical Boards)нинг “www.dosinfo.org” сайтида жойлаштирилади. Ушбу портал орқали фуқаро ижтимоий тармоқда саломатликка доир тавсиялар бераётган тиббиёт ходими ҳақидаги ахборот билан мустақил равишда танишиш имкониятига эга.
Бундан ташқари, интернет фойдаланувчилари ижтимоий тармоқларда тавсия этилаётган дори воситалари ҳамда бошқа тиббий маҳсулотлар ишончли ёки аксинча эканини Касалликларни назорат қилиш ва олдини олиш марказлари (Centers for Disease Control and Prevention) ҳамда Озиқ-овқат ва фармацевтика маҳсулотларини назорат қилиш бошқармаси (Food аnd Drug Administration) расмий сайтларида жойлаштирилган рўйхат орқали мустақил текшириши мумкин.
Буюк Британия қироллигида тиббий хизмат кўрсатиш ҳуқуқига эга бўлган врачлар реестри Бош тиббий давлат кенгаши (General Medical Council – GMC) томонидан юритилади. Мазкур тузилманинг асосий фаолияти лицензияга эга тиббий мутахассислар реестрини шакллантириш – улар фаолиятини кузатиш, уларни реестрга қўшиш ёки чиқаришдан иборат. Яъни фойдаланувчилар тармоқда ўз хизмати ёки қандайдир маҳсулотни реклама қилаётган мед-блогер ҳақидаги маълумотларни бемалол реестрдан текшира олади. Унда йўқми, демак шубҳали!
Австралияда инфлюенсерлар дори ёки тиббиёт воситаларини реклама қилаётганда истеъмолчиларга маҳсулотни клиник текширув ҳамда врач кўрсатмаси асосида қабул қилиши ҳақида эслатма бериши, постларини “#Ad” хештеги ёки “манфаатли ҳамкорлик” сўзлари билан жойлаштириши зарур. Бундан ташқари мамлакатда Даволовчи воситалар давлат реестри (Australian Register of Therapeutis Goods – АRТG) ташкил этилган бўлиб, унда Австралия ҳудудида реализация қилиниши мумкин бўлган дори воситалари ҳақида тўлиқ маълумотлар акс этади.
Ҳиндистонда соғлиқни сақлаш соҳасидаги мед-блогерлар ўз ижтимоий тармоқ саҳифаларида врачлик малакасини тасдиқловчи ахборотни (тегишли сертификат) жойлаштириши шарт қилиб қўйилган.
***
Хулоса шуки, тиббиёт соҳасидаги ислоҳотлар, қоидалар нафақат реал, балки виртуал ҳаётда ҳам акс этиши, мед-блогинг, фарм-блогинг каби замонавий, айни пайтда саломатлик учун хавф солиши мумкин бўлган феноменлар ўрганилиши ва тартибга солиниши, ўз навбатида одамларда тиббий контентдан фойдаланиш маданиятини тарғиб қилиш лозим. Бу энг аввало ўзимиз учун муҳим.
Дилшод Нуруллоҳ
Изоҳ (0)