Jahon banki Markaziy Osiyodagi ayollar va erkaklarning ish haqidagi tafovutlar, buning sabab va oqibatlarini tahlil qildi.
Dunyo miqyosida ayollarning ish haqi erkaklar daromadining o‘rtacha 80 foizini tashkil qiladi, Markaziy Osiyoda esa bu tafovut bundan ham katta: Tojikistonda ishlaydigan ayollar erkaklar ish haqining 60 foizini, O‘zbekistonda 61 foizini, Qirg‘izistonda 75 foizini, Qozog‘istonda 78 foizini oladi.
Xotin-qizlarning jamiyat hayotida to‘liq ishtirok etishi, jumladan, o‘z salohiyatini to‘liq ro‘yobga chiqarish imkoniyati mehnat bozorining diversifikatsiyasi va jadal rivojlanishiga xizmat qilmoqda.
Gender tengligi yuqori bo‘lgan mamlakatlarda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan milliy daromad va iqtisodiy o‘sish sur’atlari ham baland.
Markaziy Osiyo mamlakatlarida an’anaviy ravishda kam ish haqi va ayollar bandlik darajasining pastligi iqtisodiy o‘sishga salbiy ta’sir ko‘rsatib, kambag‘allar sonining ko‘payishiga olib keladi.
Agar Markaziy Osiyoda ayollar erkaklar bilan teng mehnat qilib, teng daromad olsa, bu mamlakatlarda milliy daromadning o‘sishi Qozog‘istonda 27 foizdan Tojikistonda 63 foizgacha bo‘lgan bo‘lar edi.
O‘zbekistonda ishlayotgan ayollar va erkaklar o‘rtasidagi o‘rtacha ish haqi miqdorini tenglashtirishning o‘zigina 700 mingdan ortiq odamni qashshoqlikdan olib chiqadi.
Mintaqaning bu imkoniyatlardan foydalanishiga nima to‘sqinlik qilmoqda?
Jahon bankining “Markaziy Osiyoni tinglash” tadqiqotida so‘rovnomalar o‘tkazilgan. Ularda mintaqaning to‘rtta davlatidan har oy minglab oilalar ishtirok etgan. Ushbu so‘rovnomalar natijasi shuni ko‘rsatadiki, mamlakatlarda ayollar imkoniyatlarini cheklovchi “kamsitish” amaliyotlari saqlanib qolmoqda.
2022-yilda mintaqa bo‘ylab respondentlarning uchdan ikki qismi ayol oila va uy ishlari bilan shug‘ullanadigan birinchi shaxs, erkak esa asosiy boquvchi bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan.
So‘rovnomada qatnashganlarning 20 foizidan 50 foizigacha turmush qurgan ayollar oilada totuvlikni saqlash uchun erlaridan kamroq maosh olishi kerakligini aytgan. Bunday fikrlar shahar va qishloqlarda bir xil darajada keng tarqalgan.
Bularning barchasi mehnat bozorida xotin-qizlarning huquq va imkoniyatlarini, ularning iqtisodiy faolligini cheklovchi munosabat va tasavvurlar keng tarqalganini yaqqol namoyon etadi.
Gender nomutanosibligi shunchaki shaxsiy imtiyozlar masalasimi yoki tizimli to‘siqlar natijasimi? Bu ayollarning ish haqini erkaklarnikiga nisbatan kamaytiradimi?
Bu savolga javob izlab, Jahon banki ikkita tajriba o‘tkazdi.
Birinchi tajriba vinetkalar usuli, ya’ni faraziy belgilarning qisqacha og‘zaki portretlari yordamida amalga oshirildi.
Har bir holatda u yoki bu umumiy kasbning vakili (masalan, shifokor yoki o‘qituvchi) tavsiflangan va oxirida uning ish haqi miqdori ko‘rsatilgan. Ular bir xil malakaga ega edi. Faqatgina asosiy farqi — ularning yarmida ayol, qolganida erkak ismi bo‘lgan.
Tajriba ishtirokchilaridan ularning har birining maoshini baholash (juda past, normal yoki juda yuqori) so‘ralgan. Ikki oy davomida 70 mingdan ortiq kishining ushbu ish haqi bo‘yicha fikri o‘rganilgan.
Natijalar ayollarga nisbatan aniq va tizimli tarafdorlikni ko‘rsatdi.
Gap ayollar maoshi haqida ketganda so‘rovda qatnashganlarning 13 foizi bu juda balandligini, 34 foizi esa erkaklar uchun bu maosh juda pastligini qayd etgan.
Ikkinchi tajriba doirasida yangi xodimlarni ishga qabul qilishdagi kamsitish holatlarini aniqlashga harakat qilingan: O‘zbekistondagi yuzlab haqiqiy ish e’loniga javoban mavjud bo‘lmagan shaxslarning rezyumelari yuborilgan.
Har bir rezyumedagi malaka, tajriba va boshqa parametrlar bir xil, faqat bitta farq — ariza beruvchilarning yarmi ayollar.
Birinchi tajribada bo‘lgani kabi, bu kichik ko‘rinadigan farq katta ahamiyatga ega bo‘lib chiqdi.
Ushbu eksperiment natijalariga ko‘ra, ayol haydovchi ish uchun suhbatga taklif qilinmoqchi bo‘lsa, xuddi shunday malakaga ega bo‘lgan erkakka nisbatan 180 foiz ko‘proq ariza yuborishi kerak.
Erkaklar esa buxgalter lavozimiga suhbatga taklif qilinish uchun ayollarga qaraganda 79 foiz, ofis menejeri (administrator) lavozimi uchun esa 685 foiz ko‘proq rezyume yuborishi kerak bo‘ladi.
Ushbu tajribalar shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy normalar Markaziy Osiyo bo‘ylab erkaklar va ayollar o‘rtasida tengsiz iqtisodiy natijalarga olib keladi.
Shaxsiy imtiyozlardan tashqari, to‘siqlar erkak-ayollar uchun ish va daromadlar bo‘yicha imkoniyatlarni cheklaydi, ayollarning ish bilan ta’minlanish istiqbollariga nomutanosib ravishda zarar yetkazadi.
Bu aholining daromadlari va iqtisodiy faolligini pasaytirib, kambag‘allik darajasining oshishiga va iqtisodiy o‘sish sur’atlarining sekinlashishiga olib keladi.
Bu muammolarni hal qilishda birinchi qadamlardan biri tenglik yo‘lidagi huquqiy to‘siqlarni olib tashlash bo‘lishi kerak va mintaqadagi bir qancha hukumatlar bu borada allaqachon chora ko‘rmoqda.
O‘tgan yili O‘zbekiston Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib dunyoning 95 ta davlati va deyarli barcha yuqori daromadli davlatlar qatorida erkaklar va ayollar uchun mehnatga teng haq to‘lash bo‘yicha majburiy talabni joriy qildi.
Markaziy Osiyoning boshqa mamlakat hukumatlari O‘zbekistondan o‘rnak olishi va mehnatga teng haq to‘lashga intilishi kerak, — deyiladi hisobotda.
Bundan tashqari, Qozog‘iston 2021-yilda “ayollar uchun taqiqlangan kasblar” ro‘yxatini bekor qildi. Xotin-qizlar kasbiy faoliyatning ayrim turlaridan hali ham cheklangan Markaziy Osiyo davlatlari ham bunday cheklovlarni olib tashlashi kerak.
Jahon bankining hisobotiga ko‘ra, bandlik va ish haqi sohasida gender tengsizligi saqlanib qolayotgan stereotiplardan xalos bo‘lish uchun faqat huquqiy islohotlarning o‘zi yetarli emas.
Ushbu tengsizliklarni bartaraf etish uchun ish beruvchilar, ishchilar, hukumat va jamiyat ayollar mehnatining roli va qiymati haqidagi keng tarqalgan stereotiplarga qarshi chiqishi kerak.
Diskriminatsiya va imkoniyatlar tengsizligi muammosini hal etish zarurligi e’tirof etilmaguncha, Markaziy Osiyo qashshoqlikni kamaytirish va iqtisodiy o‘sishning inklyuzivligini oshirish kabi vazifalarni to‘liq bajara olmaydi.
Izoh (0)