Жаҳон банки Марказий Осиёдаги аёллар ва эркакларнинг иш ҳақидаги тафовутлар, бунинг сабаб ва оқибатларини таҳлил қилди.
Дунё миқёсида аёлларнинг иш ҳақи эркаклар даромадининг ўртача 80 фоизини ташкил қилади, Марказий Осиёда эса бу тафовут бундан ҳам катта: Тожикистонда ишлайдиган аёллар эркаклар иш ҳақининг 60 фоизини, Ўзбекистонда 61 фоизини, Қирғизистонда 75 фоизини, Қозоғистонда 78 фоизини олади.
Хотин-қизларнинг жамият ҳаётида тўлиқ иштирок этиши, жумладан, ўз салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш имконияти меҳнат бозорининг диверсификацияси ва жадал ривожланишига хизмат қилмоқда.
Гендер тенглиги юқори бўлган мамлакатларда аҳоли жон бошига тўғри келадиган миллий даромад ва иқтисодий ўсиш суръатлари ҳам баланд.
Марказий Осиё мамлакатларида анъанавий равишда кам иш ҳақи ва аёллар бандлик даражасининг пастлиги иқтисодий ўсишга салбий таъсир кўрсатиб, камбағаллар сонининг кўпайишига олиб келади.
Агар Марказий Осиёда аёллар эркаклар билан тенг меҳнат қилиб, тенг даромад олса, бу мамлакатларда миллий даромаднинг ўсиши Қозоғистонда 27 фоиздан Тожикистонда 63 фоизгача бўлган бўлар эди.
Ўзбекистонда ишлаётган аёллар ва эркаклар ўртасидаги ўртача иш ҳақи миқдорини тенглаштиришнинг ўзигина 700 мингдан ортиқ одамни қашшоқликдан олиб чиқади.
Минтақанинг бу имкониятлардан фойдаланишига нима тўсқинлик қилмоқда?
Жаҳон банкининг “Марказий Осиёни тинглаш” тадқиқотида сўровномалар ўтказилган. Уларда минтақанинг тўртта давлатидан ҳар ой минглаб оилалар иштирок этган. Ушбу сўровномалар натижаси шуни кўрсатадики, мамлакатларда аёллар имкониятларини чекловчи “камситиш” амалиётлари сақланиб қолмоқда.
2022 йилда минтақа бўйлаб респондентларнинг учдан икки қисми аёл оила ва уй ишлари билан шуғулланадиган биринчи шахс, эркак эса асосий боқувчи бўлиши кераклигини таъкидлаган.
Сўровномада қатнашганларнинг 20 фоизидан 50 фоизигача турмуш қурган аёллар оилада тотувликни сақлаш учун эрларидан камроқ маош олиши кераклигини айтган. Бундай фикрлар шаҳар ва қишлоқларда бир хил даражада кенг тарқалган.
Буларнинг барчаси меҳнат бозорида хотин-қизларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини, уларнинг иқтисодий фаоллигини чекловчи муносабат ва тасаввурлар кенг тарқалганини яққол намоён этади.
Гендер номутаносиблиги шунчаки шахсий имтиёзлар масаласими ёки тизимли тўсиқлар натижасими? Бу аёлларнинг иш ҳақини эркакларникига нисбатан камайтирадими?
Бу саволга жавоб излаб, Жаҳон банки иккита тажриба ўтказди.
Биринчи тажриба винеткалар усули, яъни фаразий белгиларнинг қисқача оғзаки портретлари ёрдамида амалга оширилди.
Ҳар бир ҳолатда у ёки бу умумий касбнинг вакили (масалан, шифокор ёки ўқитувчи) тавсифланган ва охирида унинг иш ҳақи миқдори кўрсатилган. Улар бир хил малакага эга эди. Фақатгина асосий фарқи — уларнинг ярмида аёл, қолганида эркак исми бўлган.
Тажриба иштирокчиларидан уларнинг ҳар бирининг маошини баҳолаш (жуда паст, нормал ёки жуда юқори) сўралган. Икки ой давомида 70 мингдан ортиқ кишининг ушбу иш ҳақи бўйича фикри ўрганилган.
Натижалар аёлларга нисбатан аниқ ва тизимли тарафдорликни кўрсатди.
Гап аёллар маоши ҳақида кетганда сўровда қатнашганларнинг 13 фоизи бу жуда баландлигини, 34 фоизи эса эркаклар учун бу маош жуда пастлигини қайд этган.
Иккинчи тажриба доирасида янги ходимларни ишга қабул қилишдаги камситиш ҳолатларини аниқлашга ҳаракат қилинган: Ўзбекистондаги юзлаб ҳақиқий иш эълонига жавобан мавжуд бўлмаган шахсларнинг резюмелари юборилган.
Ҳар бир резюмедаги малака, тажриба ва бошқа параметрлар бир хил, фақат битта фарқ — ариза берувчиларнинг ярми аёллар.
Биринчи тажрибада бўлгани каби, бу кичик кўринадиган фарқ катта аҳамиятга эга бўлиб чиқди.
Ушбу эксперимент натижаларига кўра, аёл ҳайдовчи иш учун суҳбатга таклиф қилинмоқчи бўлса, худди шундай малакага эга бўлган эркакка нисбатан 180 фоиз кўпроқ ариза юбориши керак.
Эркаклар эса бухгалтер лавозимига суҳбатга таклиф қилиниш учун аёлларга қараганда 79 фоиз, офис менежери (администратор) лавозими учун эса 685 фоиз кўпроқ резюме юбориши керак бўлади.
Ушбу тажрибалар шуни кўрсатадики, ижтимоий нормалар Марказий Осиё бўйлаб эркаклар ва аёллар ўртасида тенгсиз иқтисодий натижаларга олиб келади.
Шахсий имтиёзлардан ташқари, тўсиқлар эркак-аёллар учун иш ва даромадлар бўйича имкониятларни чеклайди, аёлларнинг иш билан таъминланиш истиқболларига номутаносиб равишда зарар етказади.
Бу аҳолининг даромадлари ва иқтисодий фаоллигини пасайтириб, камбағаллик даражасининг ошишига ва иқтисодий ўсиш суръатларининг секинлашишига олиб келади.
Бу муаммоларни ҳал қилишда биринчи қадамлардан бири тенглик йўлидаги ҳуқуқий тўсиқларни олиб ташлаш бўлиши керак ва минтақадаги бир қанча ҳукуматлар бу борада аллақачон чора кўрмоқда.
Ўтган йили Ўзбекистон Марказий Осиёда биринчи бўлиб дунёнинг 95 та давлати ва деярли барча юқори даромадли давлатлар қаторида эркаклар ва аёллар учун меҳнатга тенг ҳақ тўлаш бўйича мажбурий талабни жорий қилди.
Марказий Осиёнинг бошқа мамлакат ҳукуматлари Ўзбекистондан ўрнак олиши ва меҳнатга тенг ҳақ тўлашга интилиши керак, — дейилади ҳисоботда.
Бундан ташқари, Қозоғистон 2021 йилда “аёллар учун тақиқланган касблар” рўйхатини бекор қилди. Хотин-қизлар касбий фаолиятнинг айрим турларидан ҳали ҳам чекланган Марказий Осиё давлатлари ҳам бундай чекловларни олиб ташлаши керак.
Жаҳон банкининг ҳисоботига кўра, бандлик ва иш ҳақи соҳасида гендер тенгсизлиги сақланиб қолаётган стереотиплардан халос бўлиш учун фақат ҳуқуқий ислоҳотларнинг ўзи етарли эмас.
Ушбу тенгсизликларни бартараф этиш учун иш берувчилар, ишчилар, ҳукумат ва жамият аёллар меҳнатининг роли ва қиймати ҳақидаги кенг тарқалган стереотипларга қарши чиқиши керак.
Дискриминация ва имкониятлар тенгсизлиги муаммосини ҳал этиш зарурлиги эътироф этилмагунча, Марказий Осиё қашшоқликни камайтириш ва иқтисодий ўсишнинг инклюзивлигини ошириш каби вазифаларни тўлиқ бажара олмайди.
Изоҳ (0)