Turkmanistondan nigoh: O‘zbekiston so‘nggi 7 yil ichida qanday qilib strategik yaqin hamkorga aylandi?

O‘zbekiston va Turkmaniston tarixi, madaniyati va tili o‘xshash ikki qardosh davlat bo‘lib, 1650 km umumiy chegaraga ega. So‘nggi yillarda mamlakatlar o‘zaro tovar ayirboshlash hajmini besh baravarga oshirib, qariyb 1 milliard dollarga yetkazdi va bu chegara emas.

Yaqinda ikki davlat qo‘shma savdo markazini yaratish, energiya resurslarini tashish va mintaqadagi eng katta (hajmi bo‘yicha) Amudaryoni birgalikda foydalanishga kelishib oldi.

Bunga Turkmaniston prezidenti Serdar Berdimuhamedovning 2022-yil iyul oyi o‘rtalarida O‘zbekistonga davlat tashrifi va O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev bilan bo‘lgan muzokaralari natijasida erishilgan bo‘lib, mazkur suv shartnomasi “tarixiy” deb baholangan.

“Jahon siyosati va iqtisodiyotida kuzatilayotgan inqirozli hodisalar fonida davlatlararo munosabatlardagi ishonch mavzusi .. global ahamiyat kasb etmoqda”, — degan Toshkentga prezident sifatida ilk bor tashrif buyurgan Berdimuhamedov.

O‘zbekiston Qoraqalpog‘istonning Turkmaniston bilan chegaradosh Qo‘ng‘irot shahrida erkin savdo zonasi yaratmoqda, qo‘shni respublika esa o‘z navbatida shimolda qimmat avtoban qurmoqda.

Shubhasiz, o‘rnatilgan an’anaga muvofiq, o‘nlab yillar davomida umumiy oila qurib kelayotgan chegaradosh viloyatlardagi o‘zbeklar va turkmanlar o‘zaro savdo-sotiqni oshirishdan birinchi navbatda manfaatdor.

“Agar chegarani kesib o‘tish tartib-qoidalari sezilarli darajada soddalashtirilsa, savdo-sotiq oshardi”, — deydi Turkmanistonning Lebap viloyatida yashovchi 22 yoshli Merdan.

Ma’lum bo‘lishicha, uning qarindoshlari Amudaryoning ikki tomonida istiqomat qiladi, o‘zi esa rafiqasi “o‘zbek” bo‘lishini orzu qiladi. Turkmaniston 1999-yilda MDH davlatlarining vizasiz rejimi kelishuvdan chiqqan. Turli hisob-kitoblarga ko‘ra, Turkmanistonda 300 mingga yaqin o‘zbek, O‘zbekistonda esa 200 mingga yaqin turkman istiqomat qilmoqda.

Shavkat Mirziyoyev 2016-yildan O‘zbekiston rahbari bo‘lgach, davlatlararo munosabatlarda chegara masalalarini hal etish ustuvor vazifa bo‘lib kelgan.

Hozirgi bosqichda O‘zbekiston-Turkmaniston davlat chegarasini demarkatsiya qilish bo‘yicha normativ-texnik hujjat loyihalari amaliy jihatdan kelishib olingan. Bu Kaspiy dengiziga tutash va Afg‘oniston, Eron, Qozog‘istondan tashqari O‘zbekiston bilan quruqlikdagi eng uzun chegaraga ega Turkmaniston uchun prinsipial ahamiyatga ega.

Shunisi e'tiborga loyiqki, O'zbekiston yaqin paytgacha tranzit mamlakat sifatida faoliyat yuritib kelgan, chunki u orqali ikkita alohida magistral quvur o'tadi va Turkmaniston bu quvurlar orqali Xitoy va Rossiyaga tabiiy gaz eksport qiladi. Biroq, O‘zbekiston asta-sekin energiya eksportchisidan energiya import qiluvchi davlatga aylanib bormoqda, chunki sanoatning rivojlanish dinamikasi ichki energiya iste’molini oshirishga olib keldi.

Shu sababli O‘zbekiston Turkmanistondan nafaqat elektr energiyasini (2019-yildan), balki avvalroq Rossiyaning “Gazprom” kompaniyasi tomonidan reeksport qilingan tabiiy gazni ham (2022-yil dekabridan) to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotib olishni boshladi. Oxirgi bitim mavsumiy formatga ega.

OAV O‘zbekiston prezidenti administratsiyasi huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi Turkmaniston bilan belgilangan narxlar evaziga gaz bo‘yicha uzoq muddatli shartnoma tuzish imkoniyatlarini o‘rganayotgani haqida yozdi. Aslida, valyuta tushumlari asosan energetika hisobidan ta’minlangan Turkmaniston ham o‘z sanoatini diversifikatsiya qilishga intilmoqda.

Bunga esa, masalan, Sovet Ittifoqi davridan beri kuchli avtomobilsozlik sanoati, shuningdek, litsenziyaga ega Daewoo, Man va General Motors’ning zamonaviy yig‘ma liniyasiga ega bo‘lgan O‘zbekiston yordam berishi mumkin. Mintaqadagi eng yirik avtomobil ishlab chiqaruvchi ”O‘zavtosanoat” Turkmaniston hukumati bilan 2021-yilda kelajakda pikaplar, yuk mashinalari, avtobuslar va qishloq xo‘jaligi texnikasi ishlab chiqarishga ko‘maklashish bo‘yicha memorandum imzolagan edi.

“Bu Turkmanistonga yangi ish o‘rinlari yaratish, yalpi ichki mahsulot tarkibida sanoat ulushini oshirish, eksport bozorlariga chiqish, shuningdek, aholini xalqaro sifatli avtomobillar bilan ta’minlash imkonini beradi”, — deyiladi kompaniyaning press-relizida. 

Ashxobodga ko‘ra, pandemiya Markaziy Osiyoda mintaqaviy integratsiyani sezilarli darajada tezlashtirdi, chunki butun dunyo bilan logistika va tranzit xarajatlari yuqoriroq ekani ayon bo‘ldi.

Buning fonida Turkmaniston Kaspiydagi Turkmanboshi portidan foydalanishni taklif qildi. Yaqinda GSP+ imtiyozlar tizimiga qo‘shilgan O‘zbekiston esa o‘zining savdo vositachiligini taklif qilmoqda. O‘zbekiston korxonalari Yevropaga 6 mingdan ortiq turli tovarlarni bojsiz yetkazib berishi mumkin.

Eziz Boyarov, Ashxobod