Туркманистондан нигоҳ: Ўзбекистон сўнгги 7 йил ичида қандай қилиб стратегик яқин ҳамкорга айланди?

Ўзбекистон ва Туркманистон тарихи, маданияти ва тили ўхшаш икки қардош давлат бўлиб, 1650 км умумий чегарага эга. Сўнгги йилларда мамлакатлар ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини беш бараварга ошириб, қарийб 1 миллиард долларга етказди ва бу чегара эмас.

Яқинда икки давлат қўшма савдо марказини яратиш, энергия ресурсларини ташиш ва минтақадаги энг катта (ҳажми бўйича) Амударёни биргаликда фойдаланишга келишиб олди.

Бунга Туркманистон президенти Сердар Бердимуҳамедовнинг 2022 йил июль ойи ўрталарида Ўзбекистонга давлат ташрифи ва Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев билан бўлган музокаралари натижасида эришилган бўлиб, мазкур сув шартномаси “тарихий” деб баҳоланган.

“Жаҳон сиёсати ва иқтисодиётида кузатилаётган инқирозли ҳодисалар фонида давлатлараро муносабатлардаги ишонч мавзуси .. глобал аҳамият касб этмоқда”, — деган Тошкентга президент сифатида илк бор ташриф буюрган Бердимуҳамедов.

Ўзбекистон Қорақалпоғистоннинг Туркманистон билан чегарадош Қўнғирот шаҳрида эркин савдо зонаси яратмоқда, қўшни республика эса ўз навбатида шимолда қиммат автобан қурмоқда.

Шубҳасиз, ўрнатилган анъанага мувофиқ, ўнлаб йиллар давомида умумий оила қуриб келаётган чегарадош вилоятлардаги ўзбеклар ва туркманлар ўзаро савдо-сотиқни оширишдан биринчи навбатда манфаатдор.

“Агар чегарани кесиб ўтиш тартиб-қоидалари сезиларли даражада соддалаштирилса, савдо-сотиқ ошарди”, — дейди Туркманистоннинг Лебап вилоятида яшовчи 22 ёшли Мердан.

Маълум бўлишича, унинг қариндошлари Амударёнинг икки томонида истиқомат қилади, ўзи эса рафиқаси “ўзбек” бўлишини орзу қилади. Туркманистон 1999 йилда МДҲ давлатларининг визасиз режими келишувдан чиққан. Турли ҳисоб-китобларга кўра, Туркманистонда 300 мингга яқин ўзбек, Ўзбекистонда эса 200 мингга яқин туркман истиқомат қилмоқда.

Шавкат Мирзиёев 2016 йилдан Ўзбекистон раҳбари бўлгач, давлатлараро муносабатларда чегара масалаларини ҳал этиш устувор вазифа бўлиб келган.

Ҳозирги босқичда Ўзбекистон-Туркманистон давлат чегарасини демаркация қилиш бўйича норматив-техник ҳужжат лойиҳалари амалий жиҳатдан келишиб олинган. Бу Каспий денгизига туташ ва Афғонистон, Эрон, Қозоғистондан ташқари Ўзбекистон билан қуруқликдаги энг узун чегарага эга Туркманистон учун принципиал аҳамиятга эга.

Шуниси эътиборга лойиқки, Ўзбекистон яқин пайтгача транзит мамлакат сифатида фаолият юритиб келган, чунки у орқали иккита алоҳида магистрал қувур ўтади ва Туркманистон бу қувурлар орқали Хитой ва Россияга табиий газ экспорт қилади. Бироқ, Ўзбекистон аста-секин энергия экспортчисидан энергия импорт қилувчи давлатга айланиб бормоқда, чунки саноатнинг ривожланиш динамикаси ички энергия истеъмолини оширишга олиб келди.

Шу сабабли Ўзбекистон Туркманистондан нафақат электр энергиясини (2019 йилдан), балки аввалроқ Россиянинг “Газпром” компанияси томонидан реэкспорт қилинган табиий газни ҳам (2022 йил декабридан) тўғридан-тўғри сотиб олишни бошлади. Охирги битим мавсумий форматга эга.

ОАВ Ўзбекистон президенти администрацияси ҳузуридаги Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази Туркманистон билан белгиланган нархлар эвазига газ бўйича узоқ муддатли шартнома тузиш имкониятларини ўрганаётгани ҳақида ёзди. Аслида, валюта тушумлари асосан энергетика ҳисобидан таъминланган Туркманистон ҳам ўз саноатини диверсификация қилишга интилмоқда.

Бунга эса, масалан, Совет Иттифоқи давридан бери кучли автомобилсозлик саноати, шунингдек, лицензияга эга Daewoo, Мan ва General Motors'нинг замонавий йиғма линиясига эга бўлган Ўзбекистон ёрдам бериши мумкин. Минтақадаги энг йирик автомобиль ишлаб чиқарувчи ”Ўзавтосаноат” Туркманистон ҳукумати билан 2021 йилда келажакда пикаплар, юк машиналари, автобуслар ва қишлоқ хўжалиги техникаси ишлаб чиқаришга кўмаклашиш бўйича меморандум имзолаган эди.

“Бу Туркманистонга янги иш ўринлари яратиш, ялпи ички маҳсулот таркибида саноат улушини ошириш, экспорт бозорларига чиқиш, шунингдек, аҳолини халқаро сифатли автомобиллар билан таъминлаш имконини беради”, — дейилади компаниянинг пресс-релизида. 

Ашхободга кўра, пандемия Марказий Осиёда минтақавий интеграцияни сезиларли даражада тезлаштирди, чунки бутун дунё билан логистика ва транзит харажатлари юқорироқ экани аён бўлди.

Бунинг фонида Туркманистон Каспийдаги Туркманбоши портидан фойдаланишни таклиф қилди. Яқинда GSP+ имтиёзлар тизимига қўшилган Ўзбекистон эса ўзининг савдо воситачилигини таклиф қилмоқда. Ўзбекистон корхоналари Европага 6 мингдан ортиқ турли товарларни божсиз етказиб бериши мумкин.

Эзиз Бояров, Ашхобод