Iqtisodiy tahlilchi, Prezident huzuridagi Strategik islohotlar agentligi direktorining birinchi o‘rinbosari Abdulla Abduqodirov “Daryo” nashriga bergan intervyusida soliq tizimidagi o‘zgarishlar, tashqi savdo, yashirin iqtisodiyotni bartaraf etish masalalarida tahliliy fikrlarini bildirdi.
2023-yilda soliq tizimidagi qaysi o‘zgarishlar tadbirkorlar uchun yaxshi bo‘ldi deb o‘ylaysiz?
Shubhasiz, qo‘shilgan qiymat solig‘ining 15 foizdan 12 foizga tushirilishi eng muhim yangilik. Soliqning bu darajada pasaytirilishi tadbirkorlar mahsulotlarining arzonlashishi va unga bo‘lgan talabning o‘sib borishiga sharoit yaratib beradi. Sir emaski, aylanma soliqlar bugungi kunda mahsulot narxini belgilab beruvchi asosiy omillardan biriga aylangan va bu, o‘z navbatida, ishlab chiqarish stimullarining pasayishiga olib kelgan.
Ikkinchi katta yangilik – hududlarni beshta asosiy zonalarga ajratib, har biri uchun alohida mahalliy soliqlar rejimini kiritish tashabbusi. Bu texnik jihatdan amalga oshirilishi ancha murakkab bo‘lgan masala. Chunki tadbirkorlar juda ko‘p hollarda bir hududda ro‘yxatdan o‘tib, asl faoliyatini butunlay boshqa hududda yuritadi. Bundan tashqari, amalda yonma-yon joylashgan va ishlash faoliyatida deyarli farqi bo‘lmagan korxonalar ikki xil soliq rejimiga tushib qolishi va natijada korxonalar o‘rtasida “soliq migratsiyasi” boshlanishi mumkin. Lekin hududlarning rivojlanish potensialini oshirishga qaratilgan bu tashabbus, agar men ko‘rsatgan va bir qancha boshqa texnik muammolar yechilsa, joylarda tadbirkorlarni jalb qilishda raqobat kuchayishi va har bir rahbar (hokim) tadbirkorga maksimal qulay sharoit yaratib berish dardida bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bu, albatta, juda pozitiv hol.
Daromad solig‘i va mulk soliqlarini hisoblash va to‘lashda bir qancha muhim o‘zgarishlar bor. Ammo ular haqida 2023-yil budjetining ijrosi haqida rasmiy hujjatlar chiqqandan so‘ng gapirganimiz ma’qul.
2023-yil yanvardan qo‘shilgan qiymat solig‘i 12 foizga pasaytirildi. Bu tadbirkorlar uchun qay darajada foyda beradi? Bizda QQS necha foiz bo‘lsa normal hisoblanadi?
Qo‘shilgan qiymat solig‘ining 3 foizga tushishi har qanday mahsulot narxining 1,8 foizga pasayishiga to‘la sharoit yaratib beradi. Bu aynan shu mahsulot turlariga nisbatan to‘lov qobiliyatiga bo‘lgan talabni kamida 1,2 – 1,5 foizga oshirish bilan barobar.
QQS tushishi hisobiga narxni tushirmagan tadbirkor ko‘proq foyda olishi mumkin va bu o‘z navbatida, korxonaning investitsion qudrati va investorlar uchun jozibadorligi o‘sishiga olib keladi.
Aslida optimal QQS darajasi degan tushuncha yo‘q. Har qanday soliq turining darajasi bir necha yillar davomida empirik tajriba va tahlil yo‘li bilan aniqlanadi.
Yaqin kunlargacha tajribamdan kelib chiqqan holda shuni aytishim kerakki, kichik tadbirkor uchun maksimal soliq to‘lash roziligi chegarasi aylanmadan 8-10 foizni, yirik tadbirkorlar uchun 23-25 foizni tashkil etadi.
Afsuski, bizda soliq to‘lashga rozilik chegarasi degan ko‘rsatkich amalda mavjud emas va bu sohada hech kim izlanishlar olib bormaydi. Aslida 8-10 foiz tadbirkor tomonidan “men davlatga umumiy foydamning shuncha qismini soliq sifatida berishga roziman va evaziga tinchlik, osoyishtalikdan boshqa narsani davlatdan talab qilmayman”, – degan deklaratsiya bo‘lishi kerak.
Soliqlar miqdori va hajmi doimo jamiyatda davlat tomonidan ana shu soliqlar evaziga bajariladigan ijtimoiy xizmatlar ko‘lami va hajmi bilan taqqoslantirilishi kerak. Biz – davlat organlari aholiga, tadbirkorlarga to‘langan soliqlar qaysi maqsadlarda va aynan nima uchun ishlatilayotgani haqida hisobotlar berib borishimiz lozim. Agar aholidan soliqlarni to‘lashni qattiq talab qilsag-u, ikkinchi tomondan to‘plangan soliqlarning katta qismini turli ishlab chiqarish, xizmat va taqsimot sohasidagi monopolistlarning qaysarliklarini qondirishga sarflasak, bu soliq to‘lovchida adolat hissiyotini uyg‘otmaydi.
O‘zbekiston uchun tashqi savdoni rivojlantirish kun tartibidagi masalalardan. Bugun Yevropa bozorlariga chiqish imkoniyatlarimiz qanaqa? Prezident Shavkat Mirziyoyev yaqinda Fransiyaga rasmiy tashrif bilan bordi. Umuman olganda, tashqi savdo hajmini qay tarzda oshirish samarali?
Tashqi savdoni rivojlantirish uchun bizda bir nechta to‘siqlar bor:
- Avvalo, O‘zbekiston Yevrosiyo qit’asining markazida joylashgan va dengizlardan uzoq. Aynan shuning uchun bizda xalqaro kooperatsiya tannarxi va logistika xarajatlari doim yuqori bo‘ladi. Demak, mantiqiy jihatdan asosiy e’tiborni ko‘proq Markaziy Osiyo doirasidagi tashqi savdoga qaratishimiz va qo‘shni mamlakatlar bilan savdo-investitsion aloqalarni har tomonlama rivojlantirishimiz kerak;
- Bizda turli mamlakatlar tan olgan mahsulot va xizmatlar sifatini sertifikatsiyalovchi laboratoriyalar juda kam. Shuning uchun mahsulot sifatini sertifikatsiya qilish masalasida ko‘pgina chet ellik laboratoriyalar va sifat markazlari faoliyatiga tayanishga majburmiz. Vaqtincha yechim sifatida oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari uchun asosiy savdo hamkorlarimiz bo‘lgan davlatlarning sifat laboratoriyalari sertifikatlarini tan olishimiz mumkin (bu masala ko‘p ko‘tarilgan va hanuzgacha uzul-kesil hal qilinmagan);
- Biz Yevropa Ittifoqi bilan savdo-hamkorlik aloqalarini 1996-yildan beri uzluksiz rivojlantirib kelayotgan bo‘lsak, Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish haqidagi muzokaralar endigina – 2023-yilda o‘zining mantiqiy natijasiga yetishi kutilmoqda.
Albatta, oxirgi ikki yilda O‘zbekistonning eksport salohiyatini oshirishning qonuniy-shartnomaviy asoslarini ta’minlash borasida ko‘pgina ishlar qilindi. 2021-yil iyul oyida O‘zbekiston Yevropa Ittifoqi bilan kengaytirilgan strategik hamkorlik shartnomasining asosiy mazmuni bo‘lgan GSP+ shartnomasiga imzo chekdi. Natijada O‘zbekiston tomonidan Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga potensial ravishda eksport qilinadigan mahsulotlarning 2/3 qismidan turli import boj va to‘lovlar olib tashlandi.
Oradan bir yil o‘tib, 2022-yilning oktabr oyida O‘zbekiston va Yevropa Ittifoqi yangi “Kengaytirilgan partnyorlik va hamkorlik shartnomasi”ga (KPHSH) imzo chekdi. Bu shartnoma endi O‘zbekistondan Yevropa Ittifoqiga tovarlar va xizmatlar eksporti oldida turgan barcha soliq va boj to‘lovlari kabi to‘siqlarni umuman olib tashladi.
Yevropa Ittifoqi biz uchun to‘lov qobiliyati katta bo‘lgan eng muhim savdo sherigimizdir. 2016-yilda YI bilan tovar ayirboshlash hajmi qariyb 2,5 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2021-yilga kelib 56,4 foizga o‘sdi va 3,9 milliard dollarga yetdi. Eksport esa 39,2 foizga o‘sib, 400,7 million dollardan 557,7 million dollarga, import 59,7 foizga o‘sib, 2,1 milliard dollardan 3,3 milliard dollarga yetdi.
2022-yilning yanvar-sentabr oylarida O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmi o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 14,2 foizga o‘sdi va 3,1 milliard dollarni tashkil etdi. Eksport esa 68,1 foizga sezilarli o‘sdi va 619,9 million dollarni tashkil etdi, import ham 5,8 foizga oshib, 2,5 milliard dollarni tashkil etdi.
Davlat rahbarining Fransiyaga rasmiy tashrifi ikki mamlakat o‘rtasida savdo-investitsiya munosabatlarini yanada rivojlantirishga katta turtki berdi. Fransiya bilan nafaqat infrasturktura loyihalari, balki O‘zbekiston fuqarolari aviatsiyasi qudratini oshirish bo‘yicha bir qancha muhim shartnomalar imzolandi.
Har qanday mamlakat bilan savdo hajmini oshirish uchun eng avvalo, investitsiyalarni himoya qilish, ikki marotaba soliqqa tortishni oldini olish, tarif va notarif xarakteriga ega savdoni cheklash mexanizmlari borasida turli mamlakatlaro shartnomalarga imzo chekilishi muhim. Shundan so‘nggina aynan tadbirkorlar ana shu ochilgan keng imkoniyatlardan foydalana boshlaydi. Demak, tashqi savdoni rivojlantirish barcha ishtirokchi mamlakatlarning umumiy ishlab chiqarish quvvatlarini oshishi va mahsulotlarning raqobatbardosh bo‘lishini ta’minlaydi.
Davlat 2022-yilda yashirin iqtisodiyotga qarshi qay darajada kurashdi deb o‘ylaysiz? Bu muammoga barham berish uchun nimalarga e’tibor berish zarur?
Yashirin iqtisodiyotga qarshi kurashish har bir mamlakat oldida turgan eng katta muammolardan biri. Afsuski, bizda uzoq yillar davomida bu masalani hal qilish yo‘li ko‘proq tadbirkorlarga qarshi kurashish va ularning oddiy tadbirkorlik faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish va faoliyatini chigallashtirish yo‘lidan borildi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev parlamentga va O‘zbekiston xalqiga murojaatida aynan shu muammoga juda katta e’tibor qaratdi. Biz endi ko‘proq tadbirkorlarning nima uchun o‘z daromadlarini yashirish yo‘liga o‘tgani sabablarini aniqlash va mazkur sabablarni umumdavlat siyosati darajasida birma-bir yo‘qotish yo‘lidan boramiz.
Yashirin iqtisodning sabablari turlicha bo‘lishi mumkin va bunga bizning iqtisodiyotda bir necha hal qiluvchi omillar bor:
- Bizda transaksiya xarajatlari, ya’ni mulkning, pulning bir iqtisodiyot agenti tasarrufidan ikkinchisiga o‘tishi jarayonidagi xarajatlar juda yuqori. Bu bank komissiyalari va qoidalari, yuridik, notarial, sug‘urta, mulkni baholash xarajatlari va hokazolar bo‘lishi mumkin. Bankka pul kiritish va undan qayta olish bir necha to‘siqlardan o‘tishni talab qiladi. Bankdan kredit olish esa bugungi kunda deyarli hal qilib bo‘lmaydigan katta bir muammo va o‘ta xarajatli jarayon;
- Soliqlar hajmi va strukturasi o‘z pulini tikkan tadbirkorning umidlarini butunday oqlamaydi;
- Pul oqimlari ustidan o‘rnatilgan davlat nazorati barchani avvaldan (apriori) qonunbuzar darajasida talqin qilishga juda yaqin jarayondir.
Umuman olganda, sabablar xilma-xil. Demak, har bir jarayonga tipik bir holat deb qaralishi va unga “o‘z qolipi bilan bichilgan yechim” (tailor made) topilishi kerak. Bugungi kunda Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Markaziy bank va boshqa bir necha agentliklar ishchi guruhlari tuzilgan. Bu guruhlar faoliyati haqida qo‘shimcha ma’lumotlar berib boramiz.
Islombek Umaraliyev suhbatlashdi
Izoh (0)