Dunyoni o‘zgartirib yuborgan Kyurilar, 235 ming inson o‘limiga sabab bo‘lgan halokatli sunami va Peterburgda dekabristlar isyoni. Kun xronologiyasida 26-dekabr

26-dekabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan radiyni kashf qilgan Mariya va Pyer Kyurilar, 235 ming inson o‘limiga sabab bo‘lgan sunami hamda Peterburgda dekabristlar qo‘zg‘oloniga oid faktlar o‘rin olgan.

Dunyoni o‘zgartirib yuborgan Kyurilar

1898-yil 26-dekabr kuni Mariya va Pyer Kyurilar yangi radioaktiv element kashf etilgani to‘g‘risida hisobot bergan edi. Radiy nomini olgan kimyoviy element ruda va o‘tkir kimyoviy hidga ega omborxonada paydo bo‘lgandi.

Opa-singillar kelishuvi

1867-yil 7-noyabr kuni Varshavadagi o‘qituvchi Vladislav Sklodovskiy oilasida qizcha dunyoga kelgan va unga Mariya deb ism qo‘yilgan. Oila juda qashshoq kun kechirgan, ona sildan aziyat chekkan, ota esa bir vaqtning o‘zida uning hayoti va bolalarni tarbiyalash bilan shug‘ullangan.

Bunday og‘ir hayot katta istiqbollarni va’da qilmagan, ammo sinfda eng a’loga o‘qigan Mariya olima bo‘lishni orzu qilgan. Bu vaqtda hatto badavlat oilalarning qiz farzandlari ham ilm-fanga yaqinlashtirilmagan, bu faqatgina erkaklar ishi deb qaralgan.

Ammo ilm-fan haqida orzu qilishdan oldin oliy ta’limda o‘qish kerak edi, bunga esa oilaning mablag‘i yo‘q bo‘lgan. Shunda opa-singil Sklodovskayalar — Mariya va Bronislava o‘zaro bitim tuzadi. Unga ko‘ra, qizlardan biri o‘qigan vaqtda ikkinchisi ishlab ikkalasini ham ta’minlashi kerak edi. Shundan keyin ikkinchi qiz o‘qishni davom ettirishi lozim bo‘lgan.

Bronislava Parijdagi tibbiyot institutiga o‘qishga kirgan, Mariya esa badavlat oilalarda tarbiyachi bo‘lib ishga joylashadi. 1891-yilda Bronislava diplomli shifokorga aylangan va o‘z va’dasida turgan — 24 yoshli Mariya Sorbonnaga yo‘l olgan.

Ilm-fan va Pyer

Ishlab topgan puli qashshoqlar dahasidagi kichik kulbada yashash va ovqatlanish uchun zo‘rg‘a yetardi. Ammo Mariya butunlay o‘qishga sho‘ng‘ib ketgani sabab baxtli edi. U birdaniga ikkita diplom olgan — ham fizika, ham matematika bo‘yicha.

1894-yilda tanishlarinikiga mehmonga borgan Mariya Shahar sanoat fizikasi va kimyo maktabi laboratoriya mudiri Pyer Kyurini uchratgan. Mariya o‘zining aqliy salohiyati bilan yigitni o‘ziga rom etadi. Pyer Mariyaning rejalaridan hayratga tushadi. U yoshligidan umrini ilm-fanga bag‘ishlashga, oilaviy rishtalarni o‘rnatmaslikka, oliy ma’lumot olgach Polshada ishlashni davom ettirishga qaror qilgandi.

Mariyaning do‘stlari va yaqinlari uni fikridan qaytarishga uringan — bu vaqtda Polshada ilmiy faoliyat uchun sharoit bo‘lmagan, Pyer ham oddiy erkak emas, balki olima ayol uchun ideal juft edi. Oxir-oqibat ular 1895-yil 26-iyulda oila qurishga qaror qiladi.

Sirli “nurlar”

Mariya turmush o‘rtog‘i uchun ovqat tayyorlashni o‘rganadi, 1897-yil kuzida esa qiz farzandni dunyoga keltiradi. Ammo u uy bekasi bo‘lib qolish niyatida emasdi, Pyer ham rafiqasining harakatlari va ilmiy sohadagi faolligini qo‘llab-quvvatlagan.

Bekkerel uran tuzini qora qog‘ozga zich o‘ralgan fotoplastinkaga joylashtirgan va bir necha soat quyosh nurida qoldirgan. U nurlanish qog‘ozdan o‘tib, fotoplastinkada ta’sir ko‘rsatganini aniqlagan. Bu uran tuzi rentgen nurlarini o‘tkazishini ko‘rsatardi. Bekkerel tashqi manba ta’sirisiz radiatsiyani amalga oshiruvchi yangi ko‘rinishni kuzatgan. Sirli nurlanish “Bekkerel nurlari” deb atala boshlangan.

“Bekkerel nurlari”ni tadqiq etish mavzusini olgan Mariya uni boshqa birikmalar orqali o‘tkazib ko‘rishga qiziqqan. Ayol urandan tashqari toriy va uning boshqa birikmalari ham shunday nur taratishini aniqlagan. Mariya mazkur holatni ifodalash uchun “radioaktivlik” tushunchasini muomalaga kiritgan.

Qizini dunyoga keltirib, tadqiqotlarga qaytgan Mariya Chexiyadagi uran qazib olingan kondagi radioaktivlik to‘rt barobar yuqoriligidan xabar topadi. Shu bilan birga, tahlillar u yerda toriy yo‘qligini ko‘rsatgan. O‘shanda Mariya qatron aralashmasida radioaktivligi urandan ming barobar kuchli noma’lum element zarralari bor degan xulosaga keladi.

1898-yil martda Pyer Kyuri o‘zining tadqiqotini to‘xtatib, butun e’tiborini Mariyaga qaratadi, u ayolining inqilobiy yangilik yoqasida turganini tushunib yetgandi. 1898-yil 26-dekabr kuni Mariya va Pyer Kyuri Fransiya akademiyasiga yangi ikki element — radiy va poloniyni kashf etishgani to‘g‘risida hisobot beradi.

Kashfiyot nazariy edi va uni tasdiqlash uchun elementlar tajriba orqali qo‘lga kiritilishi kerak bo‘lgan. Hisob-kitoblar elementlarni olish uchun tonnalar rudalarni qayta ishlash kerakligini ko‘rsatadi. Buning uchun mablag‘ yo‘qligi bois ular qayta ishlash joyi sifatida eski omborxonani tanlaydi, kimyoviy reaksiyalar ulkan qozonlarda amalga oshirilgan.

To‘rt yil davomida er-xotin muntazam kuyish jarohatlarini olib ishlagan. Kimyogar olimlar uchun bu oddiy holga aylangan. Keyinroq esa ushbu kuyishlarning radioaktivlikka aloqasi borligi ma’lum bo‘ladi.

1902-yil sentabrda Kyurilar bir necha tonna uran qatroni aralashmasidan bir grammning o‘ndan bir qismi ulushida xlorid radiy ajratib olishga muvaffaq bo‘lishganini e’lon qilgan. Poloniyni ajratib olishni esa uddalay olishmagan, chunki u radiyning parchalanishidan hosil bo‘ladigan element edi.

1903-yilda Mariya Sklodovskaya-Kyuri Sorobonnada dissertatsiyasini yoqlagan. Ilmiy darajani topshirishda ushbu doktorlik dissertatsiyasi fanning eng katta yutug‘i ekani e’tirof etilgan. Shu yilda fizika bo‘yicha Nobel mukofoti Bekkerel va er-xotin Kyurilarga topshirilgan. Mariya Kyuri ilm-fandagi eng muhim mukofotni qo‘lga kiritgan birinchi ayolga aylangan.

235 ming inson umriga zomin bo‘lgan sunami

2004-yil 26-dekabr kuni Hind okeanidagi Sumatra orolida so‘nggi 50 yil ichidagi eng kuchli zilzila ro‘y bergandi. 9 magnitudali silkinishlar yer qobig‘ining ulkan qismlarini harakatga keltirgan, natijada 1200 metr uzunlikdagi yoriq paydo bo‘lgan.

Tektonik plitalarning siljishi ulkan miqdorda energiyali suvning — Xirosimaga tashlangan 23 mingta yadroviy zaryadlarga teng harakatiga olib kelgan. Hosil bo‘lgan to‘lqin soatiga 1000 kilometr tezlikda Hind okeanidan barcha yo‘nalishlar bo‘ylab tarqalgan. Tabiiy ofat oqibatida 13 ta davlatga zarar etgan, 235 mingdan ortiq inson vafot etgan yoki bedarak yo‘qolgan.

Bir necha soat davomida sunami 13 ta davlat qirg‘oqlariga yetib borgan — G‘arbiy Afrikadan Tailandga qadar. Ko‘plab joylarda to‘lqin quruqlikning 2 kilometriga qadar kirib borgan, ayrimlarida — 4 kilometrgacha. Zilzila va sunami orasidagi vaqt 50 daqiqadan bir necha soatgacha bo‘lgan muddatni tashkil etganiga qaramay, ko‘plab turistlar va mahalliy aholi uchun qotil to‘lqinlar kutilmagan hodisa edi. Jabr ko‘rgan davlatlarning deyarli hech birida sunamidan ogohlantiruvchi tizimlar bo‘lmagan.

Eng kuchli zarba zilzila epimarkaziga yaqin bo‘lgan Indoneziyaning Banda-Achex shahriga kelib tushgan. Uni balandligi 10 metr keladigan to‘lqinlar tom ma’noda yer yuzidan yuvib tashlagan. Ushbu fojiaviy kunda Indoneziyada jami 160 mingdan ortiq inson halok bo‘lgandi.

Shundan keyin to‘lqinlar Tailandga yopirilgan. Odamlar tabiiy ofat yaqinlashib kelayotgani haqida ogohlantirilmagan va plyajlarda hech narsa bo‘lmagandek hordiq chiqarishni davom etgan. Okean kutilmaganda sayozlashib qolganida ham (ayrim joylarda 100 metrgacha) turistlarning hammasi ham ketmagan. Aksincha, ko‘pchilik qum ustida qolgan dengiz jonzotlari va baliqlarni ko‘rish uchun qirg‘oqqa chiqqan. Suvning chekinishini ko‘pchilik yoqimli syupriz deb qabul qilgan — ular okeandan halokatli kuch kelayotganini bilmas edi.

Shundan so‘ng, tabiiy ofat Maldivda kuzatilgan. Sunami sabab respublikaning ko‘plab orollari suv ostida qolgan. Mamlakatda favqulodda holat e’lon qilingan, poytaxtdagi Male aeroporti bir necha kun davomida reyslarni qabul qilmagan.

Shi-Lanka janubi-g‘arbiy sohillarida balandligi 9 metrli to‘lqin Samudra Devi yo‘lovchi poyezdiga urilishi oqibatida 1,7 mingga yaqin odam halok bo‘lgan. Ushbu fojia temiryo‘l halokatlari orasidagi eng yirigi hisoblanadi.

Hind okeanidagi zilzila va sunami oqibatida umimiy hisobda 235 ming odam halok bo‘lgan, o‘n minglab inson bedarak yo‘qolgan, milliondan ortiq fuqaro boshpanasiz qolgan. Halokat zonasida ishlagan xayriya tashkilotlarining ma’lumotlariga ko‘ra, halok bo‘lgan har uchinchi inson — yosh bola bo‘lgan. Bundan tashqari, sunami 9 mingdan ortiq xorijlik turistlar umriga zomin bo‘lgan, ularning aksariyati — Yevropadan kelgan sayyohlar edi.

Peterburgda dekabristlar qo‘zg‘aloni

1825-yil 26-dekabr kuni Peterburgdagi Senat maydonida dekabristlar qo‘zg‘aloni yuz bergan. Isyon qattiqqo‘llik bilan bostirilgan va mazkur voqea rus ijtimoiy-siyosiy hayotida o‘ziga xos iz qoldirgandi.

Farzandi bo‘lmagan Aleksandr I ning vafotidan kein taxtga uning ukasi Konstantin Pavlovich o‘tirishi kerak edi. Ammo u “otasi kabi o‘zini ham bo‘g‘ib o‘ldirishlaridan qo‘rqib” taxtga o‘tirish huquqidan voz kechadi, shu sababli taxt vorisi sifati Pavel I va Mariya Fedorovaning uchinchi o‘g‘li Nikolay e’lon qilingan. Bu haqda Aleksandr I o‘zining 1823-yil 16-avgustdagi maxfiy manifestida ko‘rsatib o‘tgan.

Manifest mazmunidan oxirgi daqiqalarga qadar Nikolay Pavlovich ham bilmagani inobatga olinsa, imperatorning o‘limindan keyin qasamyodni Konstantin qabul qilgan. Shu zahoti yangi hukmdor tasvirini tangalarga bosib chiqarish boshlangan.

“Sodiq fuqaro sifatida, albatta, hukmdor o‘limidan qayg‘uga tushishim kerak; ammo shoir sifatida taxtga Konstantin I kelganidan xursandman. Unda romantizm juda ko‘p; yoshligida Suvorov bilan yurishlari, nemis Barkley bilan dushmanligi Genrix V ni yodga solidi. Shu bilan birga, u aqlli, aqlli insonlar bilan esa baribir yaxshi; undan ko‘plab ijobiy narsalarga umid qilaman”, — deb yozgandi Aleksandr Pushkin.

Ammo Konstantin Pavlovich imperiyani boshqarish niyatida emasligini e’lon qilgan. Bir necha kundan keyin Mixail Speranskiy manifest tayyorlagan va unga ko‘ra Nikolay davlat rahbariga aylangan. Bo‘lajak imperator o‘zining taxtga o‘tirishini e’lon qilgan, qasamyod esa 26-dekabrga belgilangan.

Shu kuni Konstantinning qonuniy huquqlarini himoya qilish bahonasida Peterburgda dekabristlar qo‘zg‘aloni boshlangan — davlat to‘ntarishiga urinish. Isyonchilar Nikolay Pavlovichning qasamyod qilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun qo‘shinlar va Senatga xalaqit berishni sitagan. Dekabristlarning rejalaridan konstitutsion monarxiya yoki respublikani o‘rnatish hamda krepostnoylik huquqini bekor qilish o‘rin olgan. Radikal niyatdagi ayrim dekabristlar Nikolay va valiahd Alseksandrni o‘ldirish taklifini ilgari surgan.

Soat 11:00 da isyonchilar Senat maydoniga to‘plangan, biroq qo‘zg‘alondan xabardor Nikolay Pavlovich qasamyod qilib ulgurgan va qonuniy davlat rahbariga aylangan edi. Fitnachilarning rejalari barbod bo‘lgan. Dekabristlar nima qilishni bilmagan, qo‘shinlar esa maydonda qolgan.

Dekabristlar Pyort Kaxovskiyga — Shimoliy maxfiy jamiyat a’zosiga Nikolayni o‘ldirishni topshiradi. U Senat maydonida isyonni to‘xtatishni so‘rab chiqqan general-gubernator Miloradovich hamda polkovnik Styurlerni o‘ldirgan, ammo yangi imperatorga suiqasd qilishdan bosh tortgan.

Shundan so‘ng isyonchilar qochishga tushgan. Tarixchilarga ko‘ra, qo‘zg‘alon vaqtida 1,5 mingga yaqin inson halok bo‘lgan. Boshqa bir manbalarga ko‘ra, hukumat qo‘shinlariga isyonchilarni o‘ldirmaslik, shunchaki ularni Senat maydonida quvib yuborish topshirilgan va qurbonlar soni 100 kishidan oshmagan.

Isyondan bir necha kun o‘tib Jamiyatdagi zararli kimsalarni topish bo‘yicha komissiya — dekabristlar isyonini tergov qilish organi tuzilgan. “Inkivizitorlar sudi” deya ta’riflangan komissiya 579 kishini tergovga jalb qilgan.

Qishki saroyda bo‘lib o‘tgan sudda Nikolay I ning o‘zi tergovchi sifati ishtirok etgan. Imperator besh nafar dekabristga o‘lim jazosini bergan, isyonning 120 nafar ishtirokchisi esa Sibirga surgun qilingan. Qiziq jihati, sudda ayblanuvchilarning o‘zi ishtirok etmagan, ular faqat hukm o‘qilgan vaqtda chaqirilgan.

“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.