Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi jahon kaliyli o‘g‘it bozori va O‘zbekistonning jahon bozoridagi istiqbollarini tahlil qildi.
Kaliy o‘g‘itlari fosfor va azotli o‘g‘itlar bilan bir qatorda o‘simliklar uchun juda muhimdir. Tarkibida kaliy bo‘lgan o‘g‘itlar kaliy rudalaridan olinadi, ular tabiat tomonidan ochiq holda qazib olinadi. Kaliyga boy tuproqda o‘stirilgan o‘simliklardan hosil bo‘lgan mevalar odatda qishda ancha yaxshi saqlanadi.
Kaliyli o‘g‘itlar o‘simlik uchun ahamiyati jihatidan azot va fosfor o‘g‘itlaridan keyin 3-o‘rinda turadi. Tuproqdagi yetarli miqdordagi kaliy salbiy ob-havo ta’sirining sezilarli darajada zaiflashishiga yordam beradi.
Paxta, bug‘doy, arpa, sholi, kartoshka, qand lavlagi, kungaboqar, grechka, tariq va boshqa turdagi ekinlar kaliyni iste’mol qilish uchun eng talabchan hisoblanadi.
O‘rganishlar natijasida 1 tonna kartoshka yetishtirish uchun — 5,6 kg, 1 tonna pomidor — 3,4 kg, 1 tonna piyoz — 3,6 kg, 1 tonna sabzi — 3 kg, 1 tonna poliz ekinlari — 2 kg kaliy o‘g‘itlari sarflanadi.
Kuchli payvandtaglarda o‘stirilgan bog‘larda har yili gektariga 120 kg azot, 60 kg fosfor va 30 kg kaliy o‘g‘iti solinadi.
Qishloq xo‘jaligi vazirligi hisob-kitoblariga ko‘ra, qishloq xo‘jaligi ekinlarining kaliyli o‘g‘itlarga ilmiy asoslangan talabi sof holda 313,6 ming tonnani, shundan sug‘oriladigan maydonlarda paxta va g‘alla ekinlari talabi 173,4 ming tonna yoki umumiy talabning 55 foizini tashkil etadi.
Kuzatishlar kaliyli o‘g‘it solingan paxtazorning 1 gektaridan hosildorlik 7-8 va g‘allada 14-15 sentnergacha oshganini ko‘rsatgan.
Sabzavot va meva ekinlarida kaliy xloriddan foydalanganda mevalarning hosildorligi keskin ortadi. Ularning ta’mi, sifati, xushbo‘yligi va saqlanish sifati yaxshilanadi. Kartoshkada ildiz mevalaridagi kraxmal miqdori ortadi. Qand lavlagi ildizlarida qand miqdori, meva va rezavor mevalarda S vitamini ko‘payadi.
Jahon kaliy o‘g‘itlari bozori
Dunyoda aholi sonining ko‘payishi va ekin maydonlarining qisqarishi mineral o‘g‘itlarga bo‘lgan talabning oshishiga olib keladi, bu esa ushbu mahsulot narxi o‘sishining yetakchi omillaridan biridir.
Hozirgi vaqtda mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish bo‘yicha Xitoy (jahon bozorining 30 foizdan ortig‘i), AQSH (13 foiz), Rossiya (12 foiz), Hindiston (10 foiz) va Kanada (9 foiz) yetakchi davlatlar hisoblanadi.
Mineral o‘g‘itlar jahon bozori azotli, fosforli va kaliyli o‘g‘itlarning 3 ta asosiy segmentini o‘z ichiga oladi. Jahon bozorida azotli o‘g‘itlarning ulushi — 56 foiz, fosfor — 24 foiz va kaliy — 20 foizni tashkil qiladi.
Kaliyli o‘g‘itlarni eksport qilish bo‘yicha birinchi uchlik mamlakatlar — Kanada (38 foiz), Rossiya (24 foiz) va Belorussiyadir (10foiz). Global kaliy o‘g‘itlari eksportining 70 foizdan ortig‘i ushbu davlatlar hissasiga to‘g‘ri kelgan.
AQSH (16,6 foiz), Braziliya (16,4 foiz), Xitoy (12,4 foiz), Hindiston (9,04 foiz), Indoneziya (4,52 foiz) kaliyli o‘g‘itlarni import qiluvchi asosiy mamlakatlardir. Dunyo bo‘yicha kaliy o‘g‘itlari importining 50 foizdan ko‘p qismi ushbu mamlakatlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
2021-yilda kaliy o‘g‘itlar bozori 28,53 mlrd dollarni tashkil qilgan bo‘lib, 2026-yilga borib ushbu ko‘rsatkich 35,29 mlrd dollarga yetishi kutilmoqda. O‘tgan yili dunyo bo‘yicha ishlab chiqarilgan kaliy mahsulotlari hajmi 69,2 mln tonnaga teng bo‘lgan.
Shuningdek, kaliyga bo‘lgan talab 6,2 foiz yoki 2,2 mln tonnaga oshib, 38,5 mln tonnaga yetdi. Bundan tashqari, 2022—2023 va 2025—2026-yillar oralig‘ida global kaliy uchun talabning o‘sish sur’atlari ham yuqori bo‘lishi va umumiy ko‘rsatkich 41,2 mln tonnani tashkil etishi kutilmoqda.
O‘zbekistonning jahon bozoridagi istiqbollari
O‘zbekiston mineral o‘g‘itlarni ham eksport, ham import qiluvchi mamlakat hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligini mineral o‘g‘itlar bilan ta’minlash ham, mineral o‘g‘itlarni jahon bozoriga eksport qilish hajmini oshirish imkoniyatlari ham jahon bozoridagi vaziyatga bog‘liq.
2021-yil yakuniga ko‘ra O‘zbekistonda sof holda jami 1,5 mln tonna mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarilgan, shundan azotli o‘g‘itlar — 1,2 mln tonna, kaliyli o‘g‘itlar — 197,4 ming tonna, fosforli o‘g‘itlar — 139,9 ming tonna.
O‘zbekistondagi eng yirik mineral o‘g‘itlar ishlab chiqaruvchi zavodlardan biri Dehqonobod kaliy zavodi bo‘lib, 2021-yil yakuni bilan ushbu zavodda 600,2 mlrd so‘mlik mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarilgan va 2020-yilga nisbatan o‘sish sur’ati 1,9 foizni tashkil qilgan.
Shuningdek, sof holda 197,4 ming tonna kaliyli mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarilgan bo‘lib, rejaga nisbatan 91,4 foizga teng bo‘lgan.
2021-yilda 48,8 mln dollarlik kaliy xlorid eksport qilinib, rejaga nisbatan 125,1 foizni tashkil qilgan. 2021-yil yakunlariga ko‘ra, ishlab chiqarilayotgan kaliy xlorid mineral o‘g‘itining 1 tonnasi uchun ishlab chiqarish tannarxi 727 590 ming so‘mni tashkil qilgan.
2022 yilning 1-yarim yillik holatiga ko‘ra, O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan kaliyli o‘g‘itlarning umumiy hajmi 86,6 ming tonna, bu o‘tgan yilning mos davriga nisbatan kamaygan va 91,6 foizga teng.
So‘nggi 2 yil ichida Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari, ya’ni Malayziya va Indoneziya O‘zbekistondan kaliyli o‘g‘itlar eksportining asosiy qismini egallab olishdi. Eksport hajmi Indoneziyaga 30,405 ming dollarni, Malayziyaga 2,908 ming dollarni tashkil etdi.
Jahon banki hisob-kitoblariga ko‘ra, 2022-yil oxiriga kelib dunyoda mineral o‘g‘itlar narxi 70 foizgacha oshishi kutilmoqda. Agar narxlar ko‘tarilishi natijasida fermerlar o‘g‘it sotib olish hajmini kamaytirsa, bu 2023-yilda hosil hajmining kamayishiga olib kelishi mumkin. Ushbu holat esa dunyoda oziq-ovqat narxlarining oshishi bilan bog‘liq muammolarni yanada kuchaytirishga sabab bo‘ladi.
Izoh (0)