Toshkent shahrida 2—4-noyabr kunlari xalqaro kitob ko‘rgazma-yarmarkasi bo‘lib o‘tishi rejalashtirilgan. Ko‘rgazma kun tartibida yangi chop etilgan kitoblar taqdimotini o‘tkazish ham ko‘zda tutilgan bo‘lib, 2-noyabr kuni yozuvchi Nabijon Boqiyning “Qizil toshbo‘ron” kitobi o‘quvchilarga taqdim etildi.
“Qizil toshbo‘ron” kitobi jadidchilik harakati avvalidagi shaxs — Hamza Hakimzoda Niyoziy haqidagi hujjatli roman. Muallif arxiv materiallari asosida Hamzaning o‘ldirilishi va jinoyatchilarga nisbatan qanday jazo qo‘llanganini o‘rgangan.
Nabijon Boqiy “Daryo” muxbiriga bergan qisqacha intervyusida Hamzaning fojiali vafoti haqida gapirib berdi.
“Islomda bir narsa bor. Kimlar toshbo‘ron qilinadi? Zinokorlar toshbo‘ron qilinadi.
Hamza Shohimardonga borganda kim bilandir zino qilganini tasavvur qilolasizmi? Aslida unday emas!
Hamza urib o‘ldirilgani aniq. O‘rtaga olinib, birinchi so‘yilgan, yiqilgan. Yiqilgandan keyin toshni olib, uni urishgan. Majaqlab o‘ldirilgani aniq, chunki qotillik sodir bo‘lgan.
Unga birovning yoki sudning hukmi bilan o‘lim jazosi belgilanmagan. Bunga fatvo xam berilmagan. Ular (jinoyatchilar) mast bo‘lgan, olomon mast bo‘lib, bir haftadan beri nasha aralashtirib bo‘za ichgan. Hamzaning o‘ldirilishini hali ham oqlab bo‘lmaydi.
Qotillik bo‘lgan, lekin qotillikni uyushtirganlar boshqa, jazolanganlar boshqa. Dindorlar jazolanadi. Dindorlarning aloqasi yo‘q. Aroq ichib, nasha chekib yurgan odam dindor bo‘ladimi? Dindan chiqib ketgan odamlar ular. Hamzaning o‘limiga dindorlarning aloqasi yo‘q. Lekin o‘shanda Hamza bahonasida dindorlar mahv etilgan. Majaqlab, yanchib tashlangan...
1929-yil yoz oylarida Vodilda ochiq sud bo‘lgan. Hammasi bo‘lib, 64 nafar odam jinoiy javobgarlikka tortilgan. Shularning ichida 5 tasi o‘lim jazosiga, qolganlari uzoq yillar surgunga jo‘natilgan. Jazolanganlar orasida Hamzaning o‘limiga aloqador deb Hamroqul Tursunqulov ham topilgan. U 3-marta Sotsialistik mehnat qahramoni bo‘lgan. SSSR bo‘yicha hali u paytga qadar hech kim uch marta Sotsialistik mehnat qahramoni bo‘lmagan edi. Hamroqul Tursunqulov ham Hamzaning o‘limida aybdor deb topildi. O‘sha paytda 10 yilga O‘zbekistondan tashqariga, Tojikistonga badarg‘a qilingan”.
Ma’lumot uchun, Hamza Hakimzoda Niyoziy 1889-yilda Farg‘onada tavallud topgan. Hamza XX asr o‘zbek adabiyotiga tamal toshini qo‘yganlardan biri. XIX asr oxiri XX asr boshidagi o‘zbek madaniyatining eng yirik namoyondalaridan, faol ma’rifatparvar shoir, o‘qituvchi, jamoat arbobi.
Hamza o‘z davrida maktab-maorif sohasida ishladi, drama truppalar tuzdi. U to‘g‘riso‘zligi, haqiqatgo‘yligi va murosasizligi tufayli biror yerda muqim ishlay olmadi. Buxoroda, Toshkentda, Farg‘ona, Xo‘jaylida, Avval qishlog‘ida — yurt bo‘ylab ko‘chib yurdi. 1929-yili 18-martda Shohimardonda fojiali o‘ldirilgan.
Izoh (1)
toʻgʻri qigan oʻldirib