The Economist nashri o‘ziga xos sur’at bilan global uy-joy narxlarida pasayish kuzatilayotgani tahlil qildi. “Daryo” ushbu maqolani e’tiboringizga havola qiladi.
So‘nggi o‘n yil ichida uyga ega bo‘lish oson pul degani edi. Narxlar yillar davomida ishonchli tarzda ko‘tarildi.
Ammo ayni paytda uy egalari uchun asabiy davr keldi. Dunyodagi eng rivojlangan 9 ta iqtisodiyotda uylar narxi pasaymoqda. AQSH bu holat biroz sokin ko‘zga tashlanmoqda. Kanadada esa uylar narxi fevral oyiga qaraganda 9 foizga arzonlagan.
Inflyatsiya va retsessiya ( iqtisodiy turg‘unlik) dunyo bo‘ylab chuqurlashib borayotgan bir paytda, ko‘chmas mulk agentlari ham xavotirda.
Garchi bu 2007—09-yillardagidek global banklarni portlatib yubormasa-da, retsessiyani kuchaytiradi, ayrim odamlarning moliyaviy ahvolini qiyinlashtiradi.
Dunyo bo‘ylab ushbu inqirozning sababi foiz stavkalarining ko‘tarilishidir: Amerikada bo‘lajak xaridorlar 30 yillik ipoteka stavkasi 6,92 foizni tashkil etganini kuzatib, nihoyatda xavotirga tushmoqda.
Stokgolmdan Sidneygacha qarz oluvchilarning sotib olish qobiliyati pasaymoqda. Bu yangi xaridorlarga uy-joy sotib olishni qiyinlashtiradi va talabni pasaytiradi.
Masalaning ijobiy tomoni uy-joy narxlarining tushishi Amerikada 15 yil avvalgidek epik moliyaviy inqirozga olib kelmaydi.
Mamlakatda xavfli kreditlar kamroq va yaxshi kapitallashtirilgan banklar bor, ular xavfli qimmatli qog‘ozlarga berilmagan. Biroq, soliq to‘lovchilar katta yo‘qotishlarga uchraydi.
Janubiy Koreya va Skandinaviya mamlakatlari kabi ba’zi boshqa joylarda qarz olishda qo‘rqinchli tezlashuv kuzatildi. Ushbu davlatlarda uy xo‘jaliklarining qarzi yalpi ichki mahsulotning 100 foizini tashkil qiladi. Shvetsiya Markaziy banki rahbari ham vaziyatni “vulqon tepasida o‘tirish” deya izohlagan.
Sinxronlashtirilgan global bank inqirozsiz ham, uy-joy inqirozi dahshatli bo‘ladi. Narxlar ko‘tarilib, asta-sekin o‘zgarib borar ekan, noaniqlik odamlarni ko‘chib o‘tishda ikkilanishga majbur qiladi.
Misol uchun AQSHda mavjud uylarning sotuvi avgust oyida 20 foizga kamaydi. Kanadada yil oxirigacha savdo hajmi 40 foizga qisqarishi mumkin.
Odamlar kamroq ko‘cha boshlasa, bu mehnat bozorlarini dinamikaga olib keladi. Holat ishchilar yetishmasligi va energiya inqiroziga moslashishga harakat qilayotgan kompaniyalar uchun katta tashvishga aylanadi.
Dunyo boyligining yarmi — uylar
Uy-joy narxlarining pastligi yana bir yo‘l bilan iqtisodiy o‘sishga zarar yetkazadi. Butun dunyo bo‘ylab uylar taxminan 250 trillion dollarga teng (taqqoslash uchun, birjalar atigi 90 trillion dollar turadi) va barcha boylikning yarmini tashkil qiladi. Kapitalning bu qismi qulab tushar ekan, iste’molchilar xarajatlarni qisqartirishi mumkin.
Uy-joy mulkdorlarining ozchiligini ham yana bir muammo qiynamoqda. AQSHda ipoteka kreditlarini 30 yil muddatga olish nisbatan odatiy holdir. Biroq ipotekani har besh shvetsiyalikning to‘rttasi ikki yil yoki undan kam muddatga oladi. Yangi Zelandiyada esa barcha qat’iy ipoteka kreditlarining yarmi bu yil qayta moliyalashtirilishi kerak.
Ushbu davlatlardagi odamlar ipoteka kreditlarini uy-joy narxlari qimmatroq bo‘lgan vaqtda olgan. Yashash narxining oshishi bilan birlashganda, bu moliyaviy qiyinchiliklarga duchor bo‘lgan uy xo‘jaliklari sonining ko‘payishiga ishora qiladi.
Agarda Avstraliyada foiz stavkalari kutilganidek ko‘tarilsa, barcha ipoteka qarzlarining beshdan bir qismi qo‘shimcha 20 foiz qarz to‘lashiga to‘g‘ri keladi.
Britaniyada 2 million uy xo‘jaliklari o‘zlarining ipoteka kreditlariga qo‘shimcha 10 foiz to‘lashi kerak. To‘lovlarni to‘lashga imkoniyati bo‘lmaganlar uylarini sotishga majbur bo‘lishi mumkin.
Masalaning siyosiy jihati ham yuzaga keladi. Uy-joy bozorlari allaqachon jang maydoniga aylangan. Bu vaziyat katta shaharlarda yangi uylar qurishni juda qiyinlashtiradi, buning oqibati tanqislikka olib keladi.
Boy dunyoda yoshlarning bir avlodi o‘zlarini uy-joy mulkidan nohaq chetlatilgan deb hisoblashni boshlaydi. Buning ortida ommaviy noroziliklarni yuzaga kelish xavfi ortadi.
Ommaviy norozilik
O‘tgan 15 yil ichida iqtisodni qayta-qayta qutqargan G‘arb hukumatlarining aksariyati yana yordamga kelishi kutilmoqda. AQSHda uy-joy inqirozidan qo‘rqish Federal rezerv tizimini asosiy stavkani oshirishni sekinlashtirishga undadi.
Xabar qilinishicha, Ispaniya o‘sib borayotgan ipoteka to‘lovlarini cheklashni ko‘rib chiqmoqda. Vengriya esa buni allaqachon qilgan. Yana ko‘p mamlakatlar o‘zgarishlar arafasida.
Bu hukumat qarzlarining yanada ortib borishi va uyga egalik qilish davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan bir tomonlama pul tikish degan g‘oyani rag‘batlantirishi mumkin.
Haddan tashqari hukumat aralashuvi, ipoteka subsidiyalari va yengillashtiruvchi soliqlar aksariyat mamlakatlar iqtisodiyoti uchun noto‘g‘ri qarordir.
O‘zbekistonda vaziyat qanday?
O‘zbekistonda keskin o‘sishdan so‘ng, sentabr oyida ko‘chmas mulk bozoridagi sotuvlar biroz pasaygan.
Ekspertlar sotuvlar pasayishining asosiy sababini o‘quv yilining boshlanishi va chet el fuqarolarining sezilarli oqimi tufayli uy-joy ijarasiga talabning oshishi bilan izohladi.
2022-yil sentabr oyida O‘zbekistonda ro‘yxatga olingan ko‘chmas mulk oldi-sotdi shartnomalari soni o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 19 foizga (+3,7 ming) oshdi.
Umuman, yil boshidan beri, uy-joy savdosining o‘sishi 9,7 foizni (195,7 mingta) tashkil etdi.
Shu bilan birga, joriy yilning avgust oyiga nisbatan ko‘chmas mulk savdosining biroz pasayishi kuzatilgan.
Izoh (0)