The Economist нашри ўзига хос суръат билан глобал уй-жой нархларида пасайиш кузатилаётгани таҳлил қилди. «Дарё» ушбу мақолани эътиборингизга ҳавола қилади.
Сўнгги ўн йил ичида уйга эга бўлиш осон пул дегани эди. Нархлар йиллар давомида ишончли тарзда кўтарилди.
Аммо айни пайтда уй эгалари учун асабий давр келди. Дунёдаги энг ривожланган 9 та иқтисодиётда уйлар нархи пасаймоқда. АҚШ бу ҳолат бироз сокин кўзга ташланмоқда. Канадада эса уйлар нархи февраль ойига қараганда 9 фоизга арзонлаган.
Инфляция ва рецессия ( иқтисодий турғунлик) дунё бўйлаб чуқурлашиб бораётган бир пайтда, кўчмас мулк агентлари ҳам хавотирда.
Гарчи бу 2007—09 йиллардагидек глобал банкларни портлатиб юбормаса-да, рецессияни кучайтиради, айрим одамларнинг молиявий аҳволини қийинлаштиради.
Дунё бўйлаб ушбу инқирознинг сабаби фоиз ставкаларининг кўтарилишидир: Америкада бўлажак харидорлар 30 йиллик ипотека ставкаси 6,92 фоизни ташкил этганини кузатиб, ниҳоятда хавотирга тушмоқда.
Стокгольмдан Сиднейгача қарз олувчиларнинг сотиб олиш қобилияти пасаймоқда. Бу янги харидорларга уй-жой сотиб олишни қийинлаштиради ва талабни пасайтиради.
Масаланинг ижобий томони уй-жой нархларининг тушиши Америкада 15 йил аввалгидек эпик молиявий инқирозга олиб келмайди.
Мамлакатда хавфли кредитлар камроқ ва яхши капиталлаштирилган банклар бор, улар хавфли қимматли қоғозларга берилмаган. Бироқ, солиқ тўловчилар катта йўқотишларга учрайди.
Жанубий Корея ва Скандинавия мамлакатлари каби баъзи бошқа жойларда қарз олишда қўрқинчли тезлашув кузатилди. Ушбу давлатларда уй хўжаликларининг қарзи ялпи ички маҳсулотнинг 100 фоизини ташкил қилади. Швеция Марказий банки раҳбари ҳам вазиятни «вулқон тепасида ўтириш» дея изоҳлаган.
Синхронлаштирилган глобал банк инқирозсиз ҳам, уй-жой инқирози даҳшатли бўлади. Нархлар кўтарилиб, аста-секин ўзгариб борар экан, ноаниқлик одамларни кўчиб ўтишда иккиланишга мажбур қилади.
Мисол учун АҚШда мавжуд уйларнинг сотуви август ойида 20 фоизга камайди. Канадада йил охиригача савдо ҳажми 40 фоизга қисқариши мумкин.
Одамлар камроқ кўча бошласа, бу меҳнат бозорларини динамикага олиб келади. Ҳолат ишчилар етишмаслиги ва энергия инқирозига мослашишга ҳаракат қилаётган компаниялар учун катта ташвишга айланади.
Дунё бойлигининг ярми — уйлар
Уй-жой нархларининг пастлиги яна бир йўл билан иқтисодий ўсишга зарар етказади. Бутун дунё бўйлаб уйлар тахминан 250 триллион долларга тенг (таққослаш учун, биржалар атиги 90 триллион доллар туради) ва барча бойликнинг ярмини ташкил қилади. Капиталнинг бу қисми қулаб тушар экан, истеъмолчилар харажатларни қисқартириши мумкин.
Уй-жой мулкдорларининг озчилигини ҳам яна бир муаммо қийнамоқда. АҚШда ипотека кредитларини 30 йил муддатга олиш нисбатан одатий ҳолдир. Бироқ ипотекани ҳар беш швецияликнинг тўрттаси икки йил ёки ундан кам муддатга олади. Янги Зеландияда эса барча қатъий ипотека кредитларининг ярми бу йил қайта молиялаштирилиши керак.
Ушбу давлатлардаги одамлар ипотека кредитларини уй-жой нархлари қимматроқ бўлган вақтда олган. Яшаш нархининг ошиши билан бирлашганда, бу молиявий қийинчиликларга дучор бўлган уй хўжаликлари сонининг кўпайишига ишора қилади.
Агарда Австралияда фоиз ставкалари кутилганидек кўтарилса, барча ипотека қарзларининг бешдан бир қисми қўшимча 20 фоиз қарз тўлашига тўғри келади.
Британияда 2 миллион уй хўжаликлари ўзларининг ипотека кредитларига қўшимча 10 фоиз тўлаши керак. Тўловларни тўлашга имконияти бўлмаганлар уйларини сотишга мажбур бўлиши мумкин.
Масаланинг сиёсий жиҳати ҳам юзага келади. Уй-жой бозорлари аллақачон жанг майдонига айланган. Бу вазият катта шаҳарларда янги уйлар қуришни жуда қийинлаштиради, бунинг оқибати танқисликка олиб келади.
Бой дунёда ёшларнинг бир авлоди ўзларини уй-жой мулкидан ноҳақ четлатилган деб ҳисоблашни бошлайди. Бунинг ортида оммавий норозиликларни юзага келиш хавфи ортади.
Оммавий норозилик
Ўтган 15 йил ичида иқтисодни қайта-қайта қутқарган Ғарб ҳукуматларининг аксарияти яна ёрдамга келиши кутилмоқда. АҚШда уй-жой инқирозидан қўрқиш Федерал резерв тизимини асосий ставкани оширишни секинлаштиришга ундади.
Хабар қилинишича, Испания ўсиб бораётган ипотека тўловларини чеклашни кўриб чиқмоқда. Венгрия эса буни аллақачон қилган. Яна кўп мамлакатлар ўзгаришлар арафасида.
Бу ҳукумат қарзларининг янада ортиб бориши ва уйга эгалик қилиш давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган бир томонлама пул тикиш деган ғояни рағбатлантириши мумкин.
Ҳаддан ташқари ҳукумат аралашуви, ипотека субсидиялари ва енгиллаштирувчи солиқлар аксарият мамлакатлар иқтисодиёти учун нотўғри қарордир.
Ўзбекистонда вазият қандай?
Ўзбекистонда кескин ўсишдан сўнг, сентябрь ойида кўчмас мулк бозоридаги сотувлар бироз пасайган.
Экспертлар сотувлар пасайишининг асосий сабабини ўқув йилининг бошланиши ва чет эл фуқароларининг сезиларли оқими туфайли уй-жой ижарасига талабнинг ошиши билан изоҳлади.
2022 йил сентябрь ойида Ўзбекистонда рўйхатга олинган кўчмас мулк олди-сотди шартномалари сони ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 19 фоизга (+3,7 минг) ошди.
Умуман, йил бошидан бери, уй-жой савдосининг ўсиши 9,7 фоизни (195,7 мингта) ташкил этди.
Шу билан бирга, жорий йилнинг август ойига нисбатан кўчмас мулк савдосининг бироз пасайиши кузатилган.
Изоҳ (0)