16-oktabr sanasiga bog‘liq diqqatga sazovor voqealar qatoridan aql bovar qilmas tezlikda atom bombasini yaratgan Xitoy, ayollarni yomon ko‘rgani uchun Texasdagi kafeda qirg‘in uyushtirgan erkak va diktator Augusto Pinochetning hibsga olinishiga oid faktlar o‘rin olgan.
Xrushchyovga qarshi: atom bombasini sinovdan o‘tkazgan xitoyliklar
1964-yilning 16-oktabr kuni Xitoy birinchi yadroviy qurolini sinovdan o‘tkazgan edi. Shinjon-Uyg‘ur avtonom viloyatidagi Lobnor ko‘li yonidagi poligonda atom bomba portlatilgan. SSSR va AQSHdan farqli o‘laroq, Xitoy birinchi testlarda Uran-235 dan foydalangan, plutoniydan esa hisob bo‘yicha sinovlarning sakkizinchisidan boshlangan.
Yadroviy qurolni rivojlantirish dasturi Xitoyda 1955-yilning yanvarida qabul qilingan va avvaliga Sovet Ittifoqi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan. Mamlakat rahbari Nikita Xrushchyov o‘sha vaqtda do‘stona davlatga atom energetikasi va yadroviy fizika borasidagi tadqiqotlarga yordam berishga rozi bo‘lgan.
Xitoyliklar 1954-yilning 14-sentabr kuni Totskiy poligonida sinovdan o‘tkazilgan atom bombasi sinovidan rosa hayratga tushgandi. Shu yilning o‘zida Mao Szedun Xrushchyovga uning sirini va yangi turdagi ommaviy qirg‘in qurolini ishlab chiqarishda yordam so‘rab murojaat qilgan. Yadro loyihasining asosiy qahramonlaridan biri 1930-yillar oxirida Parijda o‘qib kelgan olim Syan Senchjyan edi.
1958-yil oxiriga qadar Xitoy va SSSR oltita ikki tomonlama kelishuv imzolagan. Ko‘p sonli xitoylik olimlar guruhi Dubnadagi Birlashgan yadroviy tadqiqotlar institutida o‘qishga yetib kelgan. Ikki davlat o‘rtasidagi kelishmovchilikka qadar Sovet Ittifoqi 6 mingga yaqin mutaxassisni tayyorlagan.
Bir vaqtning o‘zida Pekin atom energetikasi va fizika institutida ustuvor vazifa yadroviy qurolni ishlab chiqarishga o‘zgartirilgan. Uni rivojlantirish bo‘yicha ko‘rsatmani imzolagan Mao Szedun atom bombasisiz dunyo hamjamiyatida Xitoyni hech kim jiddiy qabul qilmasligini aytgan. Ushbu fikr Tayvan ko‘rfazidagi birinchi inqiroz sabab yanada mustahkamlangan.
1957-yilning 15-oktabr kuni SSSR Xitoyga atom bombasi va uni tayyorlash bo‘yicha texnik ma’lumotlarni taqdim etuvchi yangi Mudofaa texnologiyalarini imzolashga rozi bo‘lgan. Moskva yordamida Pekin uran, siklotron va boshqa vositalar bazasida tajriba yadroviy reaktorini yaratgan. Sovet Ittifoqining Xitoy loyihasini qo‘llab-quvvatlovi 1950-yillar oxirida ikki mamlakat o‘rtasida kelishmovchilik sabab “muzlatilgan”.
Xitoyning birinchi atom bombasi uran-235 elementi asosida yaratilgan bo‘lib, quvvati 22 kilotonnani tashkil etgan. Dastlabki sinovga 596 — Xrushchyov Xitoyni yadro loyihasi bo‘yicha qo‘llab-quvvatlash rasman to‘xtatilishi e’lon qilingan oy (iyun) va yil (1959) sharafiga qo‘yilgan. Xitoy ushbu g‘oyani amalga oshirish uchun besh yil vaqt sarflagan.
Atom bombasining portlashi 1964-yilning 16-oktabr kuni Lobnor ko‘li qirg‘og‘idagi poligonda amalga oshirilgan. Taqdir hazili bilan avvaliga Xitoyning yadroviy loyihasini qo‘llab, keyinchalik unga qarshi bo‘lgan sovet yetakchisi Xrushchyov ikki kun oldin SSSR rahbarligidan ketgandi.
G‘arb ekspertlarining hisob-kitoblariga ko‘ra, Xitoy mazkur dastur uchun 4,1 milliard dollar sarflagan. 596 sonli yadroviy sinov AQSH uchun kutilmagan bo‘lgan. Amerika razvedkachilari xitoyliklar bunchalik tez yadroviy bombani yaratishiga ishonmagan, chunki plutoniyli texnologiyani takomillashtirish uchun ancha vaqt talab etilgan. Amerika tomoni urandan foydalanish ehtimolini hisobga olmagan. Shunday qilib Xitoy AQSH, SSSR, Buyuk Britaniya va Fransiyadan keyingi dunyodagi beshinchi yadroviy derjavaga aylangan. Shu kuni Xitoy hukumati yadroviy quroldan birinchi bo‘lib foydalanmasligini, faqat mudofaa sifatida qo‘llashini rasman e’lon qilgan.
Xitoy muvaffaqiyatli sinovdan keyin yadroviy raketani yaratgan, 1965-yilda birinchi atom bombani samolyotdan tashlagan, 1967-yilda vodorod bombani sinagan. 1980-yilda Pekin atmosferada yadroviy sinovni o‘tkazgan: qolgan barcha sinovlar yer ostida o‘tkazilgan. 1996-yilning 24-sentabrida Xitoy yadroviy sinovlar o‘tkazish borasidagi har tomonlama bitimni imzolagan. Lobnor ko‘li yaqinidagi poligonda jami 45 ta sinov o‘tkazilgan — 23 tasi atmosferada va 22 tasi yer ostida.
Lubi qahvaxonasidagi qirg‘in
Lubidagi qirg‘in — Texas shtatidagi Killing shahrida joylashgan Lubi qahvaxonasida 1991-yilning 16-oktabr kuni yuz bergan otishmada 23 kishi halok bo‘lgan va yana 27 kishi jarohat olgan edi. Hujumni uyushtirgan Jord Gennard o‘zining pikapida restoranga bostirib kirgan. Politsiyaga taslim bo‘lishni istamagan Gennard o‘zini o‘zi otib o‘ldirgan. Mazkur ko‘ngilsiz hodisa AQSH tarixida 2007-yilgacha — Virjiniya politexnika institutidagi otishmaga qadar eng ommaviy qirg‘in hisoblanib kelingan.
Shu kuni ishsiz, oldinlari savdo flotida ishlagan 35 yoshli Jorj Gennard ko‘k rangli Ford Ranger pikapida Lubi qahvaxonasiga bostirib kirgan. U “Killin va Beltondagi barcha ayollar — ilon! Bu men va oila uchun qilgan ishlaringga! Bu Bell men bilan qilgan ish uchun… bugun orani ochiq qiladigan kun. Okrug Bell mana menga nimalar qildi!” deya baqirgan. Shundan keyin tashrif buyurganlar va xodimlarga qarata Glock 17 va Ruger P89 pistoletlaridan o‘q uza boshlagan. U 23 kishini ta’qib qilib o‘ldirgan, ulardan o‘n nafarining boshiga o‘q uzilgan, yana 27 kishi jarohat olgan. O‘sha vaqtda qahvaxonada 140 kishi bo‘lgan.
16-oktabrda “Rahbar kuni” nishonlanayotgani bois kafeda odamlar ko‘p bo‘lgan. Avvaliga guvohlar avariya tasodifan bo‘ldi deb hisoblagan, biroq Gennard mashinaning o‘zidan turib o‘t ochishni boshlagan. Birinchi qurbon veterinal Maykl Griffit edi. Tommi Bon ismli boshqa bir tashrif buyuruvchi restoran orqa qismidagi derazaga sakragan va jarohat olgan, shu bilan birga, qolgan mijozlarning evakuatsiyasi uchun imkoniyat yaratib bergan.
Gennard politsiya xodimlari kelguniga qadar kamida uch marotaba pistoletini o‘qlagan va ular bilan qisqa otishma yuzaga kelgan. Yaralangan mergan hojatxonaga yashiringan. Politsiya Gennardga bir necha bor taslim bo‘lishni taklif qilgan, ammo u rad javobini berib, ko‘proq odam o‘ldirmoqchiligini aytgan. Bir necha daqiqadan keyin u o‘zining boshiga o‘q uzib, joniga qasd qilgan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, Gennard o‘ziga xos va urushqoq xarakterga ega bo‘lgan. U savdo flotidan marixuana saqlagani uchun bo‘shatib yuborilgan, tez orada uning dengizchi litsenziyasi ham to‘xtatilgan. Ko‘p sonli hisobotlarda Gennardning ayollarni yoqtirmagani ko‘rsatilgan. Unga qo‘shni xonada yashaganlardan biri “U qora tanlilarni lotin amerikaliklarni, gomoseksuallarni yoqtirmasdi. U ayollar doim ilon bo‘lganini aytar va onasi bilan janjaldan keyin bu boradagi fikri yanada mustahkamlangandi”, — degan edi u.
Omon qolganlarning aytishicha, Gennard ko‘proq ayollarni o‘qqa tutgan. Shu sababli halok bo‘lganlarning 14 nafari ayol kishi edi.
Otishmadan bir kun o‘tib AQSH Vakillar palatasi jinoyatchilikka qarshi kurash borasidagi qonun loyihasiga ovoz berish jarayoni bo‘lib o‘tgan. Qurbonlarning ayrimlari AQSH Vakillar palatasi a’zosi Chet Edvardsning saylovchilari bo‘lgan, shu sababli u qonun loyihasining bir qismi bo‘lgan qurol nazorati bandiga qarshi o‘z pozitsiyasidan voz kechgan.
“O‘lim karvoni”: Pinochet hokimiyatga qanday kelgan edi?
1998-yilning 16-oktabr kuni Londonda chililik diktator 82 yoshli Augusto Pinochet hibsga olingan edi. 1973-yilda XX asrning ikkinchi yarmidagi eng mashhur harbiy to‘ntarish sodir bo‘lgan. Puxta rejalashtirilgan isyonda oliy qo‘mondonlik ag‘darilib, Chilining saylangan prezidenti Salvador Alyende “La Moneda” saroyida o‘lik holda topilgan edi. Hozirga qadar davlat rahbari o‘z joniga qasd qilganmi yoki isyonchilar tomonidan o‘ldirilganmi — noma’lum. 2011-yilda Alyendening qoldiqlari ekspertizadan o‘tkazilganda birinchi versiya tasdig‘ini topgan. Ammo prezident o‘z xohishi bilan joniga qasd qilganiga ko‘pchilik ishonmay keladi…
1970-yilda hokimiyat tepasiga prezidentlik saylovlarida g‘alaba qozongan Alyendening kelishi Chili jamiyatini ikkita qarama-qarshi lagerga bo‘lib yuborgan. SSSR tomonidan ma’nan va moddiy tomondan qo‘llab-quvvatlangan muxolifatga xalq uncha xushlamaydigan, biroq yuqori martabali harbiylar yoqtirgan Amerika o‘ng kuchlari qarshi chiqqan. Siyosiy maydondagi qarama-qarshilik tez orada jismoniy kuch ishlatilishiga sabab bo‘lgan.
Janubiy Amerikada hokimiyat tepasiga so‘l rejimning kelishi AQSHni xavotirga sola boshlagan. Propagandachilar tomonidan Chilining sovetlashtirilishi xavf tug‘dirishi haqida gap-so‘zlar tarqatilgan. Bunga muqobil variant sifatida millatchilik taklif etilgan. Asosiy rolni katolik cherkovi o‘ynagan: an’analarga sodiq konservatorlar “xudosiz” sotsializm g‘oyalariga qarshi qo‘yilgan. Qadriyatlarni hurmat qiladiganlardan biri general Augusto Pinochet edi. O‘ta ketgan antisotsialist bo‘lgan Pinochet o‘z qarashlarini oshkor etmay, Alyende davrida yuqori mansab lavozimlariga ko‘tarilgan.
1973-yilning 29-iyunida Pinochet tarixda “Tanketaso” nomini olgan ultra o‘ng tankchilar isyonini bostirishda ishtirok etgan. Omadsizlikka qaramay, ushbu urinish tizimda nuqson borligini ko‘rsatgan. Prezidentning “La Moneda” saroyiga osonlik bilan yetib borgan isyonchilar hukumatni jiddiy tashvishga solishi kerak edi.
Rejimning mustahkamligiga armiya bosh qo‘mondoni va ichki ishlar vaziri Karlos Prats kafolat bergan. Ammo avgust oxirida u fitnachilarning provakatsiyalari sabab barcha lavozimlardan chetlashtirilgan. Quruqlikdagi qo‘shinlar qo‘mondoni lavozimiga Pratsning o‘rinbosari — Pinochet tayinlangan. Isyon muvaffaqiyatli amalga oshganidan keyin u o‘z boshlig‘ini o‘ldirishga buyruq beradi. Bir yil o‘tgach, Prats rafiqasi bilan Buenos-Ayresda portlatib yuborilgan.
Davlat rahbari va unga sodiq insonlar taslim bo‘lishdan bosh tortgan. Kun yarmidan o‘tgach, bino to‘liq egallangan. Alyende esa jonsiz holda topilgan. Keyingi hafta Chilida qulagan hukumat vakillari va ularning oila a’zolariga qarshi qattiq repressiya boshlangan. Turli manbalarga ko‘ra, terror oqibatida 30 mingga yaqin odam halok bo‘lgan.
Pinochet “Xalq birdamligi” koalitsiyasiga kirgan barcha partiyalarni qonundan tashqari deb e’lon qilgan. “Chili — proletarlar emas, mulkdorlar mamlakati”, — degan Pinochet.
Siyosiy mahbuslar bilan ishlash uchun yangi rahbarning buyrug‘iga ko‘ra “O‘lim karvoni” nomli maxsus bo‘linma yaratilgan. U 40 ming kishi saqlangan Santyago stadionidagi konslageri sabab butun dunyoga tanilgan. Shu yerning o‘zida xavfli dushman deb topilganlar otib tashlangan.
“Kommunistlarning ikkitasining jasadini bitta tobutga solish ularning o‘zi buzgan iqtisodiyot nuqtayi nazaridan oqilona bo‘lsa kerak”, — degan Pinochet.
Noyabr oyida insonlar qatl etilgan maydonda futbol bo‘yicha SSSR terma jamoasining o‘yini o‘tkazilishi kerak edi. “Lujniki”dagi 0:0 dan keyin sovet o‘yinchilari Santyagoda 1974-yilgi Jahon chempionatida ishtirok etish uchun kurashishi kerak bo‘lgan. Bir zumda dushman davlatga aylangan mamlakat jamoasi “Chilidagi murakkab vaziyat va stadionning o‘yinga yaroqsizligi bois” kiritilmagan. Ammo FIFA o‘yin o‘tkazilishini talab qilgan.
Natijada tarixda eng bema’ni voqea sifatida qolgan sport vaziyati sodir bo‘lgan. Muxlislar sovet terma jamoasi kelmasligini juda yaxshi bilsa-da, “Nasyonal” tribunasini to‘ldirib o‘tirgan, chililik futbolchilar esa o‘zi bilan o‘zi o‘ynab, bo‘sh darvoziga gol urgan. FIFA SSSRga texnik mag‘lubiyat yozgan. Germaniyada o‘tkaziladigan Jahon chempionatiga Chili jamoasi yo‘l olgan…
Pinochet rejimi 1990-yilga qadar davom etgan. Yangi demokratik hokimiyat diktatorni sodir etgan jinoyatlari uchun javobgarlikka tortmoqchi bo‘lgan. Ammo yoshi keksayib qolgani, sog‘lig‘i yomonlashgani, katta ta’sir doirasiga ega tanishlari sabab u jazodan qochib qolgan.
“Kun xronologiyasi” loyihasi doirasida har kuni ertalab soat 09:30 da ushbu sanaga bog‘liq eng muhim va qiziqarli voqealar yoritib boriladi.
Izoh (0)