Iqlim o‘zgarishi sharoitida qanday omillar “yashil” elektr energiya ishlab chiqarishga ta’sir o‘tkazadi?
O‘zbekistonda daryo, suv resurslaridan foydalangan holda “yashil” elektr energiyasini ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganildi. Bu haqda Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti (PMTI) xabar bermoqda.
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda yillik elektr energiyani ishlab chiqarish umumiy quvvati 12,9 GVtni tashkil etib, shundan 2,05 ming MVt qismi yoki 15,8 foizi GESlarning ulushiga to‘g‘ri kelmoqda.
GESlar orqali elektr energiya ishlab chiqarishda bir qator omillar (o‘rtacha yillik suv oqimi, derivatsion kanal suv sarfi, eng yuqori va eng past harorat, yog‘ingarchilik) muhim rol o‘ynaydi.
Ammo iqlim o‘zgarishi va tabiiy resurslarni (qor va yomg‘ir yog‘ingarchiliklari) prognoz qilishda noaniqliklar mavjud bo‘lgani sababli Gidroenergetika tarmog‘ida barqaror elektr energiya ishlab chiqarish hajmlarini rejalashtirishda ma’lum qiyinchiliklar kuzatiladi.
GESlarda barqaror elektr energiya ishlab chiqarishni ishonchli rejalashtirishda muhim ahamiyatga ega omillarni aniqlash maqsadida O‘rta Chirchiq GESlar kaskadi misolida korrelyatsiya va regressiya tahlili amalga oshirildi.
Boshqa omillarga qaraganda yillik o‘rtacha suv oqimi elektr energiyasini ishlab chiqarishni prognoz qilishda eng muhim ko‘rsatkich ekanligi aniqlandi. Ya’ni elektr energiya ishlab chiqarish hajmini aniqroq rejalashtirish bevosita suv oqimi omiliga bog‘liq bo‘ladi.
Natijada, model tenglamasidan foydalangan holda, Chirchiq daryosidagi o‘rtacha yillik suv oqimi 1 birlikka ko‘paysa, boshqa omillar o‘zgarmagan holda (ceteris paribus farazi bilan), elektr energiyasini ishlab chiqarish 327,6 birlikka oshishini bashorat qilish mumkin.
Ya’ni agar suv oqimi shartli ravishda yillik 10 mlrd metr kub ko‘rsatkichga yaqinlashsa, O‘rta Chirchiq GESlari kaskadi tomonidan elektr energiya ishlab chiqarish hajmi 4,4 mlrd kVt∙soatni tashkil etishini prognoz qilish mumkin.
Iqtisodiy tarmoqlar uchun zarur elektr energiya resursini rejalashtirish bevosita suv oqimi hajmini prognozlashtirish imkoniyatlari va salohiyatiga bog‘liq. Bu borada ilg‘or jahon tajribasini o‘rganish mazkur prognozlarni yanada aniqroq qilish va resurs ta’minoti bilan bog‘liq optimal qarorlarni qabul qilish imkonini beradi.
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasiga asosan, 2026-yilga borib mamlakatda qayta tiklanuvchi energiya manbalarining hajmi 10 920 MVtga, jumladan gidroelektr stansiyalar hajmi esa 2 920 MVtga yetkazilishi ko‘zda tutilgan. “Yashil” elektr energiyasi ishlab chiqarishni 25 foizga yetkazilishi belgilangan.
Ushbu maqsadli ko‘rsatgichlarga erishish uchun GESlar modernizatsiya qilinmoqda, shuningdek hududlar kesimida har birining quvvati 5 MVtgacha mikro GESlarni qurish bo‘yicha 200 ta biznes loyihalarni moliyalashtirish uchun xususiy investorlarni jalb qilish sxemasi tasdiqlandi.
PMTI tadqiqotida ishlab chiqilgan model O‘rta Chirchiq GESlar kaskadida elektr energiya ishlab chiqarishni prognozida derivatsion kanaldagi suv sarfi, harorat va yog‘ingarchilik kabi omillarga qaraganda daryo suv oqimi eng muhim ta’sir etuvchi omil ekanligini aniqladi.
