SSSR sobiq prezidenti Mixail Gorbachyov 91 yoshida Moskvada vafot etdi. U uzoq davom etgan og‘ir kasallikdan keyin hayotdan ko‘z yumdi. “RBK” uning qanday qilib davlat rahbarligiga kelgani va nimalar bilan esda qolgani haqida maqola tayyorladi.
Mixail Gorbachyov 1931-yilda Stavropol o‘lkasida tug‘ilgan. Otasi mashina-traktor stansiyasida, onasi esa kolxozda ishlagan. Gorbachyovning o‘zi maktab davridayoq kombaynchining yordamchisi sifatida ishlashni boshlagan, 18 yoshida u Mehnat Qizil Bayrog‘i ordeni bilan taqdirlangan.
1950-yilda Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetiga o‘qishga kirdi, 1952-yilda esa KPSS (Sovet ittifoqi kommunistik partiyasi)ga a’zo bo‘ldi. Yuridik fakultetni tamomlaganidan keyin biroz vaqt Stavropol o‘lkasi prokuraturasida ishladi, so‘ng mahalliy Komsomol tashkilotlariga o‘tdi va u yerda o‘z karyerasini qurishni boshlab, 1962-yilga kelib, o‘lkasi komsomoli rahbariga aylandi. O‘sha yiliyoq unga partiya ishiga o‘tishni taklif qilishdi: “O‘lka Komsomol qo‘mitasi birinchi kotibi etib saylanganimdan keyin va partiya o‘lka qo‘mitasi byurosiga a’zolikka nomzod bo‘lganimdan keyin partiya ishi bilan ham ko‘proq shug‘ullana boshladim: tumanlarga safarlar, qarorlarni tayyorlashda, plenum va aktivlarda turli masalalar muhokamalarida qatnashishlar”, — deb yozgan Gorbachyov “Hayot va islohotlar” kitobida. 1970-yilga kelib, u mintaqa rahbariga aylandi. U yerda u KGB (SSSR Davlat xavfsizlik qo‘mitasi)ning o‘sha paytdagi rahbari Yuriy Andropov bilan tanishdi. Gorbachyovning so‘zlariga ko‘ra, keyinroq Andropov bosh kotib bo‘lib ishlagan vaqtda u rahbarning ishonchi va ko‘magini his qilib turgan.
1978-yilda Gorbachyovga KPSS Markaziy qo‘mitasi — oliy partiya organi kotibi bo‘lishni taklif qilishdi. Ikki yildan keyin u Markaziy qo‘mita Siyosiy byurosiga kirdi. Bosh kotib lavozimini Gorbachyov 1985-yilda, Konstantin Chernenkoning vafotidan keyin egalladi. SSSR rahbari bo‘lish uchun u ancha yosh — 54 yoshda edi. Bundan tashqari, uning avvaldan tayyorlab qo‘yilgan matnsiz, “qog‘ozchasiz” nutq so‘zlash tarzi fuqarolarda katta taassurot qoldirdi.
Gorbachyov bosh kotib lavozimini egallab, qayta qurish (perestroyka) boshlanganini e’lon qildi, u totalitar tizimdan ketishni anglatuvchi yangi siyosiy va iqtisodiy yo‘nalish edi. O‘sha yillarning ramzlaridan biri davlat va jamiyatning ko‘proq ochiq bo‘lishiga qaratilgan oshkoralik (glasnost) siyosati bo‘ldi. “Oshkoralik to‘g‘risida”gi rezolyutsiya imzolanishidan oldinoq mamlakatda chet el radiostansiyalari signallarini to‘sib qo‘yish bas qilindi. 1990-yilda Matbuot to‘g‘risidagi qonun davlat senzurasini yo‘q qildi.
Gorbachyov g‘arblik rahbarlar bilan faol ravishda uchrashuvlar olib bordi. 1989-yilda AQSH prezidenti katta Jorj Bush bilan muzokaralar natijasida aslida sovuq urushga nuqta qo‘yildi. Gorbachyov SSSR AQSHni harbiy dushman deb hisoblamaslikka tayyorligini ma’lum qildi, buning ortidan Oq uyning ham xuddi shunday bayonoti yangradi. AQSH va SSSR yetakchilarining uchrashuvidan sal avvalroq Berlin devori qulagandi. “Devor qulaganidan keyin bir oy o‘tib, Maltada prezident Bush bilan uchrashib, Germaniya masalasida o‘zaro xatti-harakatlar to‘g‘risida ham kelishib oldik. Va shu munosabat bilan ramziy holda sovuq urush rasman tugaganini e’lon qildi”, — deya xotirlagandi Gorbachyov.
1988-yilda esa Gorbachyov Afg‘onistondan sovet qo‘shinlarini olib ketishni boshladi.
Gorbachyov iqtisodiyotda qabul qilinayotgan chora-tadbirlar uchun tanqid qilindi. Ichkilikbozlikka qarshi kurash bo‘yicha siyosat ham fuqarolar noroziligiga sabab bo‘ldi.
1990-yilda Gorbachyov KPSSning rahbarlik roli haqidagi Konstitutsiya nizomini bekor qilib, mamlakatda prezident lavozimini kiritish zarurligini aytib chiqdi. Keyinroq xalq deputatlari qurultoyida u SSSR prezidenti etib saylandi — u ushbu lavozimni egallagan birinchi va yagona insonga aylandi.
1990-yilda Mixail Gorbachyov xalqaro maydonda tinchlik jarayonidagi roli uchun tinchlik bo‘yicha Nobel mukofotiga loyiq deb topildi. “Men qo‘mitangiz qarorini Sovet ittifoqida yuz berayotgan o‘zgarishlarning ulkan xalqaro ahamiyatining tan olinishi sifatida qabul qilaman. Bizning yangicha fikrlash siyosatimizga nisbatan ishonch sifatida, u yerda XX asr oxirida kuch, qurol jahon siyosatining asosiy dastagi sifatidagi o‘rnini bo‘shatib berishiga to‘g‘ri kelishi haqidagi maslakka asoslanadi”, — degan edi Gorbachyov 1991-yilda Osloda o‘zining Nobel ma’ruzasida. O‘z nutqida u SSSRdagi ichki muammolarga ham to‘xtalib o‘tgandi: “Olti yil ichida biz jamiyatni yangilash va qayta tuzish yo‘lida turgan to‘siqlarning ko‘pchiligini olib tashladik. Biroq jamiyat erkinlikni qo‘lga kiritganidan keyin, u uzoq vaqt oyna ortida yashamaganmi, o‘zini tanimay qoldi. Ziddiyatlar va illatlar tashqariga sochilib chiqdi, hatto qon ham to‘kildi. Ammo ko‘p qon to‘kilishidan mamlakatni saqlab qolishga muvaffaq bo‘lindi. Islohotlar mantig‘i ularning rad etilishi mantig‘i va betoqatlik mantig‘i bilan to‘qnash keldi”.
Gorbachyov 1991-yil dekabrida MDH tashkil topib, undan keyin yuz bergan voqealardan so‘ng SSSR prezidenti lavozimini tark etdi. 1980-yillar oxiri — 1990-yillar boshida ittifoq respublikalarida vaziyat keskinlashdi, ommaviy namoyishlar bo‘lib o‘tdi, hukumatlar harbiy kuch qo‘lladi. 1991-yil aprelida Gorbachyov va o‘nta respublika rahbarlari yangi Ittifoq shartnomasini ishlab chiqishga kelishib oldi. Avgustda, hujjat imzolanishi arafasida, prezidentning yaqin doirasidagi oliy mansabdorlardan bir qanchasi Davlat favqulodda holat qo‘mitasi (DFHQ) tuzilganini e’lon qildi, u esa mamlakatda favqulodda vaziyat e’lon qilinishini yoki hokimiyat vaqtinchalik vitse-prezident Gennadiy Yanayevga topshirilishini talab etdi. O‘sha payti Qrimda dam olishda bo‘lgan Gorbachyov bundan bosh tortdi va Foros shahridagi davlat dachasida uch kunga izolyatsiya qilindi. O‘sha vaqtda prezidentni qo‘riqlagan general-mayor Lev Tolstoy keyinroq intervyu berib, o‘sha davrni xotirlagandi: “Albatta, uning qo‘l ostida ishlaydiganlarda savollar tug‘ilgandi. Ulardan biri Mixail Sergeyevichga aynan qay tarzda xizmat ko‘rsatish — prezident sifatidami yoki boshqa kimdir sifatidami. Gorbachyovni hech kim vakolatlaridan mahrum qilmaganini tushuntirishga to‘g‘ri kelgan”.
Moskvaga kelganidan keyin Gorbachyov davlat tuzumini izloh qilish loyihasini tayyorlashni boshladi, dekabrga ittifoq respublikalari rahbarlari bilan uchrashuv belgilandi. Rossiya, Ukraina va Belarus rahbarlari Gorbachyov ishtirokisiz Mustaqil davlatlar hamdo‘stligini tashkil etish haqida bitim imzoladi. 25-dekabr kuni Mixail Gorbachyov fuqarolarga yo‘llagan murojaatida iste’foga chiqishini e’lon qildi: “Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi tashkil topishi bilan yuzaga kelgan vaziyat tufayli SSSR prezidenti lavozimidagi faoliyatimni yakunlayman. Ushbu qarorni prinsipial nuqtai nazardan qabul qilyapman. Men xalqlarning mustaqilligi, respublikalar suverenitetini qat’iy yoqlab chiqqandim. Ammo ayni vaqtda ittifoq davlatini, mamlakat yaxlitligini saqlab qolish tarafdori ham edim. Voqealar boshqa yo‘lga burilib ketdi. Mamlakatni bo‘laklarga ajratish va davlatni bo‘lib tashlash yo‘nalishi ustun chiqdi, men bunga rozi bo‘lolmayman”. O‘sha kuni kechqurun Kreml tepasiga SSSR davlat bayrog‘i o‘rniga Rossiya Federatsiyasi bayrog‘i o‘rnatildi.
Mixail Gorbachyov o‘zining so‘nggi farmoni bilan KPSS Markaziy qo‘mitasi qoshidagi sobiq tadqiqot institutlari bazasida Gorbachyov fondini tashkil qildi va o‘zi unga rahbar bo‘ldi. Fond ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanadi. 1993-yilda Gorbachyov “Novaya gazeta”ning egadoshiga aylandi.
1996-yilda Gorbachyov prezident sayloviga o‘z nomzodini qo‘yib, 1 foizdan ham kam ovoz to‘pladi.
Mixail Gorbachyovning rafiqasi Raisa Maksimovna sovet davlati rahbarlari rafiqalari ichida birinchi bo‘lib omma oldiga turmush o‘rtog‘i bilan birga chiqishni boshlagan. Bu jamoatchilik orasida turlicha munosabatlarni keltirib chiqardi, xususan, u mamlakatni bosh kotib bilan tengma-teng boshqarayotgani haqidagi fikrlar ham yangradi. Xalqaro maydonda u iliq kutib olindi: Gorbachyov shaxsiy hayotining ochiqligi ham SSSRda vaziyat va siyosiy yo‘nalish o‘zgarganidan dalolat berardi. Raisa Gorbachyova jamoatchilik faoliyati va xayriya bilan shug‘ullangan. G‘arbda uning bashang kiyinishiga e’tibor berishgan, ammo keyinroq Gorbachyovning o‘zi aytib berishicha, rafiqasiga taniqli modelyerlar emas, balki Moskvadagi atelyelardan biri liboslar tayyorlab bergan. Ular talabalik davridayoq turmush qurgan. “Og‘ir, urushdan keyingi davrlar edi, ikkalamiz ham MDU talabalari edik, men yuridik fakultetda, u esa falsafa fakultetida o‘qirdik. Pulimiz kam edi, to‘y uchun qo‘shimcha ishlab pul topishga to‘g‘ri kelgan: kombaynda kartoshka terganman. Oq kelin ko‘ylakka pul yetkazganmiz, atelyeda shifondan tikib berishgan. Tuflini esa Raisa dugonasidan olib turgan. Hatto FHDYoda bir-birimizga uzuk ham taqmaganmiz — uzukni unga yillar o‘tganidan keyin hadya qilganman”, — deb eslagandi Gorbachyov.
Raisa Gorbachyova 1999-yilda leykozdan vafot etdi. 2007-yilda Sankt-Peterburgda tashkil etilgan Bolalar gemetologiya va transplantologiya institutiga uning nomi berilgan. Mixail Gorbachyov boshqa oila qurmadi, uning bir qizi, ikki nevarasi va bir evarasi bor.
2011-yilda Londondagi Royal Albert Hall zalida Mixail Gorbachyovning 80 yoshiga bag‘ishlab, Gorby-80 katta xayriya kechasi bo‘lib o‘tdi. Unda Kevin Speysi va Sheron Stoun boshlovchilik qildi. Tadbirda London simfonik orkestri va Katta teatr artistlari ham qatnashdi.
Izoh (0)