СССР собиқ президенти Михаил Горбачёв 91 ёшида Москвада вафот этди. У узоқ давом этган оғир касалликдан кейин ҳаётдан кўз юмди. «РБК» унинг қандай қилиб давлат раҳбарлигига келгани ва нималар билан эсда қолгани ҳақида мақола тайёрлади.
Михаил Горбачёв 1931 йилда Ставрополь ўлкасида туғилган. Отаси машина-трактор станциясида, онаси эса колхозда ишлаган. Горбачёвнинг ўзи мактаб давридаёқ комбайнчининг ёрдамчиси сифатида ишлашни бошлаган, 18 ёшида у Меҳнат Қизил Байроғи ордени билан тақдирланган.
1950 йилда Ломоносов номидаги Москва давлат университетига ўқишга кирди, 1952 йилда эса КПСС (Совет иттифоқи коммунистик партияси)га аъзо бўлди. Юридик факультетни тамомлаганидан кейин бироз вақт Ставрополь ўлкаси прокуратурасида ишлади, сўнг маҳаллий Комсомол ташкилотларига ўтди ва у ерда ўз карьерасини қуришни бошлаб, 1962 йилга келиб, ўлкаси комсомоли раҳбарига айланди. Ўша йилиёқ унга партия ишига ўтишни таклиф қилишди: «Ўлка Комсомол қўмитаси биринчи котиби этиб сайланганимдан кейин ва партия ўлка қўмитаси бюросига аъзоликка номзод бўлганимдан кейин партия иши билан ҳам кўпроқ шуғуллана бошладим: туманларга сафарлар, қарорларни тайёрлашда, пленум ва активларда турли масалалар муҳокамаларида қатнашишлар», — деб ёзган Горбачёв «Ҳаёт ва ислоҳотлар» китобида. 1970 йилга келиб, у минтақа раҳбарига айланди. У ерда у КГБ (СССР Давлат хавфсизлик қўмитаси)нинг ўша пайтдаги раҳбари Юрий Андропов билан танишди. Горбачёвнинг сўзларига кўра, кейинроқ Андропов бош котиб бўлиб ишлаган вақтда у раҳбарнинг ишончи ва кўмагини ҳис қилиб турган.
1978 йилда Горбачёвга КПСС Марказий қўмитаси — олий партия органи котиби бўлишни таклиф қилишди. Икки йилдан кейин у Марказий қўмита Сиёсий бюросига кирди. Бош котиб лавозимини Горбачёв 1985 йилда, Константин Черненконинг вафотидан кейин эгаллади. СССР раҳбари бўлиш учун у анча ёш — 54 ёшда эди. Бундан ташқари, унинг аввалдан тайёрлаб қўйилган матнсиз, «қоғозчасиз» нутқ сўзлаш тарзи фуқароларда катта таассурот қолдирди.
Горбачёв бош котиб лавозимини эгаллаб, қайта қуриш (перестройка) бошланганини эълон қилди, у тоталитар тизимдан кетишни англатувчи янги сиёсий ва иқтисодий йўналиш эди. Ўша йилларнинг рамзларидан бири давлат ва жамиятнинг кўпроқ очиқ бўлишига қаратилган ошкоралик (гласность) сиёсати бўлди. «Ошкоралик тўғрисида»ги резолюция имзоланишидан олдиноқ мамлакатда чет эл радиостанциялари сигналларини тўсиб қўйиш бас қилинди. 1990 йилда Матбуот тўғрисидаги қонун давлат цензурасини йўқ қилди.
Горбачёв ғарблик раҳбарлар билан фаол равишда учрашувлар олиб борди. 1989 йилда АҚШ президенти катта Жорж Буш билан музокаралар натижасида аслида совуқ урушга нуқта қўйилди. Горбачёв СССР АҚШни ҳарбий душман деб ҳисобламасликка тайёрлигини маълум қилди, бунинг ортидан Оқ уйнинг ҳам худди шундай баёноти янгради. АҚШ ва СССР етакчиларининг учрашувидан сал аввалроқ Берлин девори қулаганди. «Девор қулаганидан кейин бир ой ўтиб, Мальтада президент Буш билан учрашиб, Германия масаласида ўзаро хатти-ҳаракатлар тўғрисида ҳам келишиб олдик. Ва шу муносабат билан рамзий ҳолда совуқ уруш расман тугаганини эълон қилди», — дея хотирлаганди Горбачёв.
1988 йилда эса Горбачёв Афғонистондан совет қўшинларини олиб кетишни бошлади.
Горбачёв иқтисодиётда қабул қилинаётган чора-тадбирлар учун танқид қилинди. Ичкиликбозликка қарши кураш бўйича сиёсат ҳам фуқаролар норозилигига сабаб бўлди.
1990 йилда Горбачёв КПССнинг раҳбарлик роли ҳақидаги Конституция низомини бекор қилиб, мамлакатда президент лавозимини киритиш зарурлигини айтиб чиқди. Кейинроқ халқ депутатлари қурултойида у СССР президенти этиб сайланди — у ушбу лавозимни эгаллаган биринчи ва ягона инсонга айланди.
1990 йилда Михаил Горбачёв халқаро майдонда тинчлик жараёнидаги роли учун тинчлик бўйича Нобель мукофотига лойиқ деб топилди. «Мен қўмитангиз қарорини Совет иттифоқида юз бераётган ўзгаришларнинг улкан халқаро аҳамиятининг тан олиниши сифатида қабул қиламан. Бизнинг янгича фикрлаш сиёсатимизга нисбатан ишонч сифатида, у ерда ХХ аср охирида куч, қурол жаҳон сиёсатининг асосий дастаги сифатидаги ўрнини бўшатиб беришига тўғри келиши ҳақидаги маслакка асосланади», — деган эди Горбачёв 1991 йилда Ослода ўзининг Нобель маърузасида. Ўз нутқида у СССРдаги ички муаммоларга ҳам тўхталиб ўтганди: «Олти йил ичида биз жамиятни янгилаш ва қайта тузиш йўлида турган тўсиқларнинг кўпчилигини олиб ташладик. Бироқ жамият эркинликни қўлга киритганидан кейин, у узоқ вақт ойна ортида яшамаганми, ўзини танимай қолди. Зиддиятлар ва иллатлар ташқарига сочилиб чиқди, ҳатто қон ҳам тўкилди. Аммо кўп қон тўкилишидан мамлакатни сақлаб қолишга муваффақ бўлинди. Ислоҳотлар мантиғи уларнинг рад этилиши мантиғи ва бетоқатлик мантиғи билан тўқнаш келди».
Горбачёв 1991 йил декабрида МДҲ ташкил топиб, ундан кейин юз берган воқеалардан сўнг СССР президенти лавозимини тарк этди. 1980 йиллар охири — 1990 йиллар бошида иттифоқ республикаларида вазият кескинлашди, оммавий намойишлар бўлиб ўтди, ҳукуматлар ҳарбий куч қўллади. 1991 йил апрелида Горбачёв ва ўнта республика раҳбарлари янги Иттифоқ шартномасини ишлаб чиқишга келишиб олди. Августда, ҳужжат имзоланиши арафасида, президентнинг яқин доирасидаги олий мансабдорлардан бир қанчаси Давлат фавқулодда ҳолат қўмитаси (ДФҲҚ) тузилганини эълон қилди, у эса мамлакатда фавқулодда вазият эълон қилинишини ёки ҳокимият вақтинчалик вице-президент Геннадий Янаевга топширилишини талаб этди. Ўша пайти Қримда дам олишда бўлган Горбачёв бундан бош тортди ва Форос шаҳридаги давлат дачасида уч кунга изоляция қилинди. Ўша вақтда президентни қўриқлаган генерал майор Лев Толстой кейинроқ интервью бериб, ўша даврни хотирлаганди: «Албатта, унинг қўл остида ишлайдиганларда саволлар туғилганди. Улардан бири Михаил Сергеевичга айнан қай тарзда хизмат кўрсатиш — президент сифатидами ёки бошқа кимдир сифатидами. Горбачёвни ҳеч ким ваколатларидан маҳрум қилмаганини тушунтиришга тўғри келган».
Москвага келганидан кейин Горбачёв давлат тузумини излоҳ қилиш лойиҳасини тайёрлашни бошлади, декабрга иттифоқ республикалари раҳбарлари билан учрашув белгиланди. Россия, Украина ва Беларусь раҳбарлари Горбачёв иштирокисиз Мустақил давлатлар ҳамдўстлигини ташкил этиш ҳақида битим имзолади. 25 декабрь куни Михаил Горбачёв фуқароларга йўллаган мурожаатида истеъфога чиқишини эълон қилди: «Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги ташкил топиши билан юзага келган вазият туфайли СССР президенти лавозимидаги фаолиятимни якунлайман. Ушбу қарорни принципиал нуқтаи назардан қабул қиляпман. Мен халқларнинг мустақиллиги, республикалар суверенитетини қатъий ёқлаб чиққандим. Аммо айни вақтда иттифоқ давлатини, мамлакат яхлитлигини сақлаб қолиш тарафдори ҳам эдим. Воқеалар бошқа йўлга бурилиб кетди. Мамлакатни бўлакларга ажратиш ва давлатни бўлиб ташлаш йўналиши устун чиқди, мен бунга рози бўлолмайман». Ўша куни кечқурун Кремль тепасига СССР давлат байроғи ўрнига Россия Федерацияси байроғи ўрнатилди.
Михаил Горбачёв ўзининг сўнгги фармони билан КПСС Марказий қўмитаси қошидаги собиқ тадқиқот институтлари базасида Горбачёв фондини ташкил қилди ва ўзи унга раҳбар бўлди. Фонд ижтимоий-иқтисодий ва сиёсатшунослик тадқиқотлари билан шуғулланади. 1993 йилда Горбачёв «Новая газета»нинг эгадошига айланди.
1996 йилда Горбачёв президент сайловига ўз номзодини қўйиб, 1 фоиздан ҳам кам овоз тўплади.
Михаил Горбачёвнинг рафиқаси Раиса Максимовна совет давлати раҳбарлари рафиқалари ичида биринчи бўлиб омма олдига турмуш ўртоғи билан бирга чиқишни бошлаган. Бу жамоатчилик орасида турлича муносабатларни келтириб чиқарди, хусусан, у мамлакатни бош котиб билан тенгма-тенг бошқараётгани ҳақидаги фикрлар ҳам янгради. Халқаро майдонда у илиқ кутиб олинди: Горбачёв шахсий ҳаётининг очиқлиги ҳам СССРда вазият ва сиёсий йўналиш ўзгарганидан далолат берарди. Раиса Горбачёва жамоатчилик фаолияти ва хайрия билан шуғулланган. Ғарбда унинг башанг кийинишига эътибор беришган, аммо кейинроқ Горбачёвнинг ўзи айтиб беришича, рафиқасига таниқли модельерлар эмас, балки Москвадаги ательелардан бири либослар тайёрлаб берган. Улар талабалик давридаёқ турмуш қурган. «Оғир, урушдан кейинги даврлар эди, иккаламиз ҳам МДУ талабалари эдик, мен юридик факультетда, у эса фалсафа факультетида ўқирдик. Пулимиз кам эди, тўй учун қўшимча ишлаб пул топишга тўғри келган: комбайнда картошка терганман. Оқ келин кўйлакка пул етказганмиз, ательеда шифондан тикиб беришган. Туфлини эса Раиса дугонасидан олиб турган. Ҳатто ФҲДЁда бир-биримизга узук ҳам тақмаганмиз — узукни унга йиллар ўтганидан кейин ҳадя қилганман», — деб эслаганди Горбачёв.
Раиса Горбачёва 1999 йилда лейкоздан вафот этди. 2007 йилда Санкт-Петербургда ташкил этилган Болалар геметология ва трансплантология институтига унинг номи берилган. Михаил Горбачёв бошқа оила қурмади, унинг бир қизи, икки невараси ва бир эвараси бор.
2011 йилда Лондондаги Royal Albert Hall залида Михаил Горбачёвнинг 80 ёшига бағишлаб, Gorby-80 катта хайрия кечаси бўлиб ўтди. Унда Кевин Спейси ва Шэрон Стоун бошловчилик қилди. Тадбирда Лондон симфоник оркестри ва Катта театр артистлари ҳам қатнашди.
Изоҳ (0)